ગયા ઓક્ટોબરમાં, વિધાનસભા ચૂંટણીઓની જાહેરાતના એક દિવસ પહેલા, મહારાષ્ટ્ર સરકારે ધારાવી ઝૂંપડપટ્ટી પુનર્વિકાસ પ્રોજેક્ટના અંદાજિત 50,000-1 લાખ રહેવાસીઓને દેવનાર લેન્ડફિલ ખાતે પુનર્વસન કરવાના પ્રસ્તાવને મંજૂરી આપી હતી, જે મુંબઈના સૌથી મોટા કચરાના ડમ્પ પૈકીના એક સ્થળ છે, આ પ્રોજેક્ટ અદાણી ગ્રુપ-મહારાષ્ટ્ર સરકારના સંયુક્ત સાહસ દ્વારા સંચાલિત હતો.
માહિતી અધિકાર કાયદા હેઠળ ધ ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ દ્વારા મેળવવામાં આવેલા રેકોર્ડની તપાસ , ક્ષેત્રીય મુલાકાતો અને આ સીમાચિહ્નરૂપ પ્રોજેક્ટમાં સામેલ અધિકારીઓ સાથેની મુલાકાતો દર્શાવે છે કે આ કેન્દ્રીય પ્રદૂષણ નિયંત્રણ બોર્ડ (CPCB) ના સ્થાપિત પર્યાવરણીય ધોરણો અને માર્ગદર્શિકાઓનું ઉલ્લંઘન કરે છે.
ખરેખર, CPCB ની 2021 ની માર્ગદર્શિકા મુજબ, “બંધ” લેન્ડફિલમાં વિકાસ પ્રોજેક્ટ્સ માટે – જે હવે કાર્યરત નથી – હોસ્પિટલો, રહેઠાણ અને શાળાઓ જેવી સુવિધાઓ લેન્ડફિલની અંદર બનાવી શકાતી નથી અને તેની સીમાથી 100-મીટરનો નો-ડેવલપમેન્ટ-ઝોન ફરજિયાત છે.
પરંતુ દેવનાર કોઈ બંધ લેન્ડફિલ નથી; તેના બદલે, તે એક સક્રિય લેન્ડફિલ છે, જે ઝેરી વાયુઓ ફેંકે છે અને લીચેટ (કચરાના ઢગલામાંથી બહાર નીકળતું પ્રવાહી, ભૂગર્ભજળ, સપાટી પરનું પાણી અને માટીને ઝેરી કાર્બનિક અને અકાર્બનિક પ્રદૂષકોથી દૂષિત કરી શકે છે) છોડે છે.
નેશનલ ગ્રીન ટ્રિબ્યુનલની મુખ્ય બેન્ચને સુપરત કરાયેલા 2024ના CBCB રિપોર્ટ અનુસાર, દેવનાર લેન્ડફિલમાંથી દર કલાકે સરેરાશ 6,202 કિલો મિથેન ઉત્સર્જિત થાય છે, જે તેને ભારતના ટોચના 22 મિથેન હોટસ્પોટ્સમાંનું એક બનાવે છે.
તેથી જ, ધારાવીના રહેવાસીઓને દેવનાર લેન્ડફિલ સાઇટ પર ખસેડવાના રાજ્યના નિર્ણયથી અનેક પ્રશ્નો ઉભા થાય છે – અને લોકો આશ્ચર્યચકિત થાય છે.
પુનર્વસન માટેનો રોડમેપ
ધારાવીમાં ફેલાયેલી 600 એકર ઝૂંપડપટ્ટીઓ અને ફેક્ટરીઓમાંથી, 296 એકર જમીન ધારાવી પુનર્વિકાસ પ્રોજેક્ટ (DRP) માટે ફાળવવામાં આવી છે, જેનો ઉદ્દેશ્ય એશિયાની સૌથી મોટી ઝૂંપડપટ્ટીને સુધારેલા આવાસો અને સુવિધાઓ સાથે આધુનિક શહેરી કેન્દ્રમાં પરિવર્તિત કરવાનો છે. તે ત્યાં રહેતા રહેવાસીઓને ઇન-સીટુ અને એક્સ-સીટુ પુનર્વસન પૂરું પાડવાનો પ્રસ્તાવ મૂકે છે. વરિષ્ઠ IAS અધિકારી SVR શ્રીનિવાસ આ પ્રોજેક્ટના CEO છે.
આ પુનઃવિકાસ ધારાવી રિડેવલપમેન્ટ પ્રોજેક્ટ પ્રાઇવેટ લિમિટેડ (DRPPL) દ્વારા હાથ ધરવામાં આવશે, જે હવે નવભારત મેગા ડેવલપર્સ પ્રાઇવેટ લિમિટેડ (NMDPL) તરીકે ઓળખાય છે, જે એક ખાસ હેતુ વાહન (SPV) છે જેમાં અદાણી પ્રોપર્ટીઝ પ્રાઇવેટ લિમિટેડ (APPL) 80% હિસ્સો ધરાવે છે અને બાકીનો 20% હિસ્સો રાજ્ય ગૃહ વિભાગના સ્લમ રિહેબિલિટેશન ઓથોરિટી (SRA) પાસે છે. શ્રીનિવાસ NMDPLના ચેરમેન પણ છે. રજિસ્ટ્રાર ઓફ કંપનીઝ પાસે ઉપલબ્ધ રેકોર્ડ મુજબ, NMDPL ની ચૂકવેલ મૂડી 5,000 કરોડ રૂપિયાની અધિકૃત મૂડી સામે 400 કરોડ રૂપિયા છે.
શ્રીનિવાસ ઉપરાંત, બીએમસી કમિશનર ભૂષણ ગગરાણી પણ આ સ્પેશિયલ પર્પઝ વ્હીકલમાં ડિરેક્ટર છે.
NMDPL ના બોર્ડમાં નવ અન્ય ડિરેક્ટરો છે, જેમાં પ્રણવ અદાણીનો પણ સમાવેશ થાય છે જે અદાણી એન્ટરપ્રાઇઝના બોર્ડમાં ડિરેક્ટર પણ છે . અન્ય આઠ ડિરેક્ટરો અદાણી ગ્રુપની વિવિધ કંપનીઓના વરિષ્ઠ અધિકારીઓ અથવા ડિરેક્ટરો છે.
શ્રીનિવાસે જણાવ્યું હતું કે ધારાવી પુનર્વસન પ્રોજેક્ટનું બાંધકામ 2025 ના બીજા ભાગમાં શરૂ થશે, પરંતુ NMDPL પાસે ધારાવીની અંદર અને બહાર રહેવાસીઓના પુનર્વસન માટે સાત વર્ષની સમયમર્યાદા છે.
ધારાવી પ્રોજેક્ટ હેઠળ લાભાર્થીઓને બે શ્રેણીઓમાં વિભાજિત કરવામાં આવ્યા છે: પાત્ર (જેઓ 1 જાન્યુઆરી, 2000 ના રોજ અથવા તે પહેલાં બનેલા રહેણાંક માળખા ધરાવતા હતા) અને બીજા અયોગ્ય.
લગભગ 1.5 લાખ “પાત્ર લાભાર્થીઓ” ને “ઇન સીટુ રિહેબિલિટેશન” એટલે કે ધારાવીમાં જ મફત આવાસ મળશે, જ્યારે સરકારે જાહેરાત કરી છે કે ૪ લાખ “પાત્ર લાભાર્થીઓ”માંથી લગભગ ૫૦,૦૦૦-૧ લાખ લોકોને દેવનાર ડમ્પ પર “નાના” દરે ભાડાના એકમો આપવામાં આવશે.
બાકીના “અયોગ્ય” રહેવાસીઓ માટે, સરકારે વડાલાના કુર્લા ડેરી અને કાંજુરમાર્ગ અને મુલુંડ વચ્ચેના મીઠાના કુંડામાં જમીન નક્કી કરી છે.
ધ ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ દ્વારા મેળવેલા રેકોર્ડ દર્શાવે છે કે 27 સપ્ટેમ્બર, 2024 ના રોજ, BMC એ 311 એકરના મોટા દેવનાર લેન્ડફિલની અંદર 124 એકર જમીન રાજ્ય સરકારને પુનર્વસન પ્રોજેક્ટ માટે સોંપી હતી. ત્યારથી, આ સ્થળે કોઈ કચરો નાખવામાં આવ્યો નથી.
લાભાર્થીઓનો સર્વે પૂર્ણ થયા પછી, ગૃહ વિભાગના અધિકારીઓએ જણાવ્યું હતું કે, આ જમીન NMDPL ને સોંપવામાં આવશે.
NMDPL ને ફાળવવામાં આવેલા 124 એકર જમીનના પાર્સલમાં લગભગ 80 લાખ મેટ્રિક ટન અથવા હાલમાં ડમ્પ પરના કુલ ઘન કચરાનો 40 ટકા હિસ્સો છે.
દરેક એજન્સીનું પોતાનું કારણ હોય છે
ધ ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસે પ્રોજેક્ટમાં સામેલ દરેક મુખ્ય હિસ્સેદારોનો સંપર્ક કરીને પૂછ્યું કે શા માટે અને કેવી રીતે આટલા બધા લોકોને એક સક્રિય લેન્ડફિલ સાઇટમાં રાખવામાં આવી રહ્યા છે. દરેકનો પ્રતિભાવ નોંધપાત્ર છે.
ડીઆરપીના સીઈઓ શ્રીનિવાસે જણાવ્યું હતું કે મુંબઈમાં “જમીનની કટોકટી”ને ધ્યાનમાં રાખીને , વિકાસ માટે મોટા જમીનના ટુકડા મેળવવા માટે “થોડા વિકલ્પો” છે. “કુલ મળીને, ધારાવી પુનર્વિકાસ પ્રોજેક્ટ માટે અમને આશરે 200-300 એકર જમીનની જરૂર પડશે. તેથી, મર્યાદાઓને ધ્યાનમાં રાખીને, અમે દેવનાર લેન્ડફિલ પસંદ કર્યું.
રાજ્ય સરકાર અને સ્લમ રિહેબિલિટેશન ઓથોરિટી (SRA) બંનેએ કહ્યું કે NMDPL એ જ સ્થળ પસંદ કર્યું હતું.
SRA ના CEO મહેન્દ્ર કલ્યાણકરે જણાવ્યું હતું કે, “અમારી પાસે 20% હિસ્સો હોવા છતાં, જમીન પસંદ કરવાની જવાબદારી DRPPL (NMDPL) ની હતી કારણ કે તેઓ પ્રોજેક્ટને અમલમાં મૂકવા માટે મુખ્ય જવાબદાર છે. ઉપરોક્ત સ્થળ પસંદ કરવાનો નિર્ણય તેમના દ્વારા લેવામાં આવ્યો હતો
જેને પાછળથી ગૃહ વિભાગ દ્વારા મંજૂરી આપવામાં આવી હતી.” જમીન SRA ની ન હોવાથી તેમણે કહ્યું કે, ધોરણોનું મૂલ્યાંકન કરતી વખતે સત્તાવાળાઓ પાસે બહુ કંઈ કરવાનું નહોતું.
હાઉસિંગ વિભાગના અધિક મુખ્ય સચિવ વલસા નાયર સિંહે જણાવ્યું હતું કે, “અમે ફક્ત DRPPL (NMDPL) અને CEO (SVR શ્રીનિવાસ) ની માંગના આધારે દરખાસ્તને મંજૂરી આપી છે, કારણ કે જમીનના ટુકડાની પસંદગી અને ફાળવણીનો નિર્ણય પ્રોજેક્ટ સત્તાવાળાઓના સ્તરે લેવામાં આવે છે, સરકારી સ્તરે નહીં.”
આ પ્રોજેક્ટ માટે દેવનાર ખાતેના જોખમી લેન્ડફિલને કેમ પસંદ કરવામાં આવ્યો તે અંગે અદાણી ગ્રુપને એક વિગતવાર પ્રશ્નાવલી મોકલવામાં આવી હતી. અદાણીના પ્રવક્તાએ ટિપ્પણી કરવાનો ઇનકાર કર્યો હતો.
સફાઈનો પ્રશ્ન
આવાસ પ્રોજેક્ટ માટે સક્રિય લેન્ડફિલ તરીકે દેવનારને પસંદ કર્યા પછી, બીજો એક મોટો પ્રશ્ન રહે છે: આ સ્થળની સફાઈ કોણ કરે છે?
સરકારે બીએમસીને જમીન રાજ્યને સોંપવાનો નિર્દેશ આપ્યાના ત્રણ મહિના પછી, તેણે મ્યુનિસિપલ બોડીને 124 એકરના દેવનાર જમીન પાર્સલ પર બાયો-માઇનિંગ (વૈજ્ઞાનિક રીતે કચરાનું નિકાલ) કરવા કહ્યું. જોકે, બીએમસીએ જમીન પાર્સલ “જેમ છે તેમ” સ્થિતિમાં – વારસાગત કચરો અકબંધ રાખીને – રાજ્ય સરકારને સોંપી દીધી.
જ્યારે પૂછવામાં આવ્યું કે આ સ્થળ કોણ સાફ કરશે, ત્યારે BMC કમિશનર ગગરાણીએ ધ ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસને જણાવ્યું હતું કે, “જે જમીન પર દેવનાર ડમ્પયાર્ડ ઉભું છે તે ક્યારેય BMCની નહોતી. 20મી સદીની શરૂઆતમાં રાજ્યના મહેસૂલ વિભાગ દ્વારા તેને નાગરિક અધિકારીઓને સોંપવામાં આવ્યું હતું, ખાસ કરીને ઘન કચરા વ્યવસ્થાપનના હેતુ માટે. હવે આ જમીન રાજ્ય સરકારની માંગણીઓ અનુસાર ‘જેમ છે તેમ’ સ્થિતિમાં પાછી સોંપવામાં આવી છે. પરિણામે, કચરોનો જથ્થો હજુ પણ ત્યાં જ છે.”
જ્યારે NMDPL એ સાઇટ સાફ કરશે કે કેમ તે અંગેના પ્રશ્નનો જવાબ આપવાનો ઇનકાર કર્યો હતો, પત્રો દર્શાવે છે કે તેણે શરૂઆતમાં જ BMC પર જવાબદારી મૂકી હતી.
“ભૂતકાળમાં જમીનનો ઉપયોગ ડમ્પિંગ ગ્રાઉન્ડ તરીકે થતો હોવાથી, BMC દ્વારા આગામી બે વર્ષમાં ડમ્પ સાફ કરવાની યોગ્ય કાર્યવાહી પણ કરી શકાય છે અને તેને સરળ બનાવી શકાય છે,” NMDPL ના જમીન સંપાદન વડા તરફથી મુંબઈના ડેપ્યુટી કલેક્ટરને એપ્રિલ 2024 ના પત્રમાં વાંચવામાં આવ્યું હતું.
બાજુમાં, વેસ્ટ-ટુ-એનર્જી પ્લાન્ટ
દેવનારમાં પ્રસ્તાવિત હાઉસિંગ પ્રોજેક્ટ પર બીજો પ્રશ્ન એ છે કે તે બે આગામી પાવર પ્લાન્ટની નજીક છે: એક વેસ્ટ ટુ એનર્જી (WTE) પ્લાન્ટ જેને રાજ્યએ 2018 માં મંજૂરી આપી હતી અને એક બાયો-CNG પ્લાન્ટ જેને 2023 માં મંજૂરી આપવામાં આવી હતી.
આ પ્રોજેક્ટ્સ દેવનારના દૈનિક 600-700 મેટ્રિક ટન કચરા (જે મુંબઈમાં દરરોજ ઉત્પન્ન થતા ઘન કચરાનો 10 ટકા છે) પર પ્રક્રિયા કરવા માટે છે. હકીકતમાં, BMC એ NMDPL દ્વારા માંગવામાં આવેલી જમીનનો મોટો ભાગ સોંપવામાં અસમર્થતા દર્શાવવા માટે આ બે પ્લાન્ટનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો.
રેકોર્ડ દર્શાવે છે કે NMDPL એ અગાઉ પ્રોજેક્ટ માટે 305 એકર જમીન માંગી હતી, પરંતુ BMC એ કહ્યું હતું કે તે આ બધી જમીન આપી શકે નહીં કારણ કે તેને WTE પ્લાન્ટના સંચાલન અને જાળવણી તેમજ દૈનિક ઘન કચરા પ્રવૃત્તિઓ માટે 74 એકરની જરૂર છે.
4 ડિસેમ્બર, 2023 ના રોજ બીએમસીના ડેપ્યુટી મ્યુનિસિપલ કમિશનર, સોલિડ વેસ્ટ મેનેજમેન્ટ દ્વારા હસ્તાક્ષરિત અને એસઆરએ અને એનએમડીપીએલને સુપરત કરાયેલા પત્રમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે, “ડીડીજી ખાતે પ્રસ્તાવિત બાયો-સીએનજી પ્લાન્ટ માટે મહાનગર ગેસ લિમિટેડ (એમજીએલ) સાથે એમઓયુ (સમજૂતી પત્ર) પર હસ્તાક્ષર થયા હોવાથી, જમીનના ટ્રાન્સફર પર કાનૂની અને નાણાકીય જવાબદારીઓ લાગુ પડશે… મુંબઈમાં ડબલ્યુટીઇ પ્લાન્ટ તેમજ બાયો-સીએનજી પ્લાન્ટ સ્થાપવા માટે કોઈ વૈકલ્પિક જમીન ઉપલબ્ધ નથી.”
બીએમસીના રેકોર્ડ દર્શાવે છે કે પ્રસ્તાવિત WTE પ્લાન્ટ DRP સ્થળથી 50 મીટરથી ઓછા અંતરે હશે જ્યારે કેન્દ્રીય ગૃહ અને શહેરી બાબતોના મંત્રાલયની માર્ગદર્શિકામાં જણાવાયું છે કે આવા પ્લાન્ટ રહેણાંક ઝોનથી ઓછામાં ઓછા 300-500 મીટર દૂર હોવા જોઈએ – અને ફક્ત મધ્યમ અથવા ભારે ઉદ્યોગ માટે સમર્પિત જમીન ઝોનમાં સ્થિત હોવા જોઈએ.
WTE પ્લાન્ટ મોટા હોય છે અને રાખ અને ધુમાડો ઉત્સર્જન કરે છે, જેનાથી વિસ્તારની હવાની ગુણવત્તા પર અસર પડે છે, જ્યારે બાયો-CNG પ્લાન્ટ પ્રમાણમાં સ્વચ્છ હોય છે.
WTE અને બાયો-CNG પ્લાન્ટની આટલી નજીક લોકોને શા માટે પુનર્વસન કરવામાં આવી રહ્યું છે તે અંગે શ્રીનિવાસે કહ્યું, “બાંધકામ પહેલાં EIA (પર્યાવરણ અસર મૂલ્યાંકન) હાથ ધરવામાં આવે તે પછી આ પરિમાણો પર વિચાર કરવામાં આવશે. મુખ્ય મુદ્દો ઘન કચરાનો ખુલ્લેઆમ ડમ્પિંગ છે. લેન્ડફિલ સ્વચ્છતાપૂર્ણ હોવા જોઈએ, જેનો અર્થ એ છે કે ત્યાં આવતા તમામ કચરાને વૈજ્ઞાનિક રીતે ટ્રીટ કરવો જોઈએ. જોકે, દેવનારમાં આવું થઈ રહ્યું નથી. BMC એ તેનો ઉકેલ શોધવાની જરૂર છે.”
પર્યાવરણીય મૂલ્યાંકન નથી
જોકે, શ્રીનિવાસ દ્વારા ઉલ્લેખિત EIA હજુ સુધી હાથ ધરવામાં આવ્યો નથી. સ્લમ રિહેબિલિટેશન ઓથોરિટી (SRA) અને મહારાષ્ટ્ર પ્રદૂષણ નિયંત્રણ બોર્ડ (MPCB) ના જવાબો અનુસાર, હજુ સુધી કોઈ EIA કરવામાં આવ્યો નથી.
અત્યાર સુધી આવા કોઈ (EIA) મૂલ્યાંકન થયા નથી,” SRA ના પ્રતિભાવમાં જણાવાયું હતું.
EIA એ એક ફરજિયાત સ્વ-મૂલ્યાંકન છે જે NMDPL એ આયોજનના તબક્કે કરવાનું હતું – તેના આધારે સરકાર પર્યાવરણીય મંજૂરી આપે છે.
EIA ના અભાવ અંગેના પ્રશ્નના જવાબમાં શ્રીનિવાસે કહ્યું, “બાંધકામ શરૂ કરતા પહેલા, અમે પર્યાવરણીય મંજૂરી માટે અરજી કરીશું.”
નાયબ મુખ્યમંત્રી એકનાથ શિંદે જેમની પાસે ગૃહ મંત્રાલય છે, તેમના કાર્યાલયે પણ જણાવ્યું હતું કે, “ધારાવી પ્રોજેક્ટમાં બાંધકામ માટે તમામ જરૂરી પર્યાવરણીય મંજૂરીઓ લેવામાં આવશે.”
જ્યારે તેમને પૂછવામાં આવ્યું કે ધારાવીના રહેવાસીઓને WTE પ્લાન્ટની આટલી નજીક આવેલી જમીન પર શા માટે સ્થળાંતર કરવામાં આવી રહ્યું છે – જે CPCB ના ધોરણોનું ઉલ્લંઘન છે – ત્યારે અદાણી ગ્રુપે કોઈ ટિપ્પણી કરવાનો ઇનકાર કર્યો.
અત્યાર સુધી ગ્રીન ક્લિયરન્સના અભાવ અંગે, લેન્ડફિલ્સની અંદરના સ્થાપનો માટે સંમતિ આપતી સત્તા, MPCB ના સભ્ય-સચિવ અવિનાશ ધકણેએ જણાવ્યું હતું કે “ઉક્ત પ્રોજેક્ટ માટે જમીન મંજૂર કરતા પહેલા રાજ્ય પ્રદૂષણ નિયંત્રણ બોર્ડ સાથે સલાહ લેવામાં આવી ન હતી”.
