રાહુલ ગાંધીની સજા બાદ : એક સાંસદ ગેરલાયક કેવી રીતે બને છે?

Rahul Gandhi Defamation Case : કોંગ્રેસના નેતા રાહુલ ગાંધીને ગુરુવારે સુરતની અદાલતે 2019ના માનહાનિના કેસમાં દોષિત ઠેરવ્યા હતા અને બે વર્ષની જેલની સજા ફટકારી હતી. “મોદી” અટક વિશેની તેમની ટિપ્પણીએ મુશ્કેલી સર્જી.

ઉલ્લેખનીય છે કે, દોષિત ઠેરવવાથી ધારાસભ્ય તરીકે તેમની ગેરલાયકાતની પ્રક્રિયા શરૂ થાય છે. નિર્ણય શું છે અને ગેરલાયકાત કેવી રીતે બની શકે છે?

શું હતો સુરત કોર્ટનો ચુકાદો?

ચીફ જ્યુડિશિયલ મેજિસ્ટ્રેટ એચએચ વર્માએ રાહુલ ગાંધીને 2019ના માનહાનિના કેસમાં ‘બધા ચોરોનું નામ મોદી કેમ છે’ કહેવા બદલ દોષી ઠેરવ્યા હતા અને તેમને બે વર્ષની જેલની સજા ફટકારી હતી. 2019ની લોકસભા ચૂંટણી માટે કર્ણાટકના કોલારમાં એક રેલી દરમિયાન આ ટિપ્પણી કરવામાં આવી હતી. ગાંધીએ હિન્દીમાં કહ્યું હતું કે, ‘બધા ચોરોના નામમાં મોદી કેમ હોય છે, પછી તે નીરવ મોદી હોય, લલિત મોદી હોય કે નરેન્દ્ર મોદી હોય.’

ઇન્ડિયન પીનલ કોડ (IPC) ની કલમ 500માં માનહાની કેસ માટે સાદી કેદની જોગવાઈ છે, જેનો સમયગાળો “બે વર્ષ સુધી લંબાવી શકાય છે, અથવા દંડ અથવા બંને.”

કોર્ટે 15,000 રૂપિયાના બોન્ડ પર ગાંધીના જામીન પણ મંજૂર કર્યા હતા અને તેમને અપીલ કરવાની મંજૂરી આપવા માટે 30 દિવસ માટે સજાને સ્થગિત કરી હતી.

રાહુલ ગાંધીને શા માટે અયોગ્યતાનો સામનો કરવો પડી શકે છે?

ધારાસભ્યની ગેરલાયકાતા ત્રણ પરિસ્થિતિમાં નક્કી થાય છે. પ્રથમ અનુક્રમે સંસદના સભ્ય અને વિધાનસભાના સભ્યની ગેરલાયકાતા માટે કલમ 102(1) અને 191(1) દ્વારા છે. અહીંના કારણોમાં નફાના પદ પર પગ ધારણ કરવું, દિમાગી રૂપે અસ્વસ્થ થવુ અથવા નાદાર હોવું અથવા માન્ય નાગરિકતા ન હોવાનો સમાવેશ થાય છે.

અયોગ્યતા માટેની બીજી રીત બંધારણની દસમી અનુસૂચિમાં છે, જે પક્ષપલટાના આધારે સભ્યોને ગેરલાયક ઠેરવવાની જોગવાઈ કરે છે.

ત્રીજું પ્રિસ્ક્રિપ્શન ધ રિપ્રેઝન્ટેશન ઑફ ધ પીપલ એક્ટ (RPA), 1951 હેઠળ છે. આ કાયદો ફોજદારી કેસોમાં સજા થાય તો, અયોગ્યતાની જોગવાઈ કરે છે.

RPA શું કહે છે?

RPA હેઠળ ગેરલાયકાતાને લગતી ઘણી જોગવાઈઓ છે. કલમ 9 ભ્રષ્ટાચાર અથવા બેવફાઈ માટે બરતરફી માટે અયોગ્યતાથી સંબંધિત છે, અને ધારાસભ્ય હોવા પર સરકારી કરારમાં પ્રવેશ કરવા માટે સંબંધિત છે. કલમ 10 ચૂંટણી ખર્ચના હિસાબ દાખલ કરવામાં નિષ્ફળતા માટે અયોગ્યતા સાથે સંબંધિત છે. મુખ્ય જોગવાઈ, કલમ 11, ભ્રષ્ટ વ્યવહાર માટે અયોગ્યતા સાથે સંબંધિત છે.

RPA ની કલમ 8 ગુનાઓની સજા માટે અયોગ્યતા સાથે સંબંધિત છે. જોગવાઈનો હેતુ “રાજકારણના અપરાધીકરણને રોકવા” અને ‘કલંકિત’ સાંસદોને ચૂંટણી લડતા અટકાવવાનો છે.

પ્રથમ, લોકપ્રતિનિધિત્વ અધિનિયમની કલમ 8(1) માં સૂચિબદ્ધ અમુક ગુનાઓ હેઠળ સજા માટે ગેરલાયક ઠરાવવામાં આવે છે. આમાં ચોક્કસ ગુનાઓનો સમાવેશ થાય છે જેમ કે બે જૂથો વચ્ચે દુશ્મનાવટને પ્રોત્સાહન આપવું, લાંચ આપવી અને ચૂંટણીમાં અનુચિત પ્રભાવ અથવા નકલ કરવી. સમાજવાદી પાર્ટીના વરિષ્ઠ નેતા આઝમ ખાને અપ્રિય ભાષણના કેસમાં દોષી ઠેરવ્યા બાદ ઓક્ટોબર 2022માં ઉત્તર પ્રદેશ વિધાનસભાની સદસ્યતા ગુમાવી દીધી હતી. બદનક્ષી આ યાદીમાં આવતી નથી.

કલમ 8(2) માં સંગ્રહખોરી અથવા નફાખોરી, ખોરાક અથવા દવાઓમાં ભેળસેળ અને દહેજ પ્રતિબંધ કાયદાની કોઈપણ જોગવાઈ હેઠળના ગુના માટે ઓછામાં ઓછા છ મહિનાની જેલની સજા પણ સૂચિબદ્ધ છે.

કલમ 8(3) જણાવે છે: “કોઈપણ ગુના માટે દોષિત ઠરેલી અને બે વર્ષથી ઓછી ન હોય તેવી જેલની સજા પામેલ વ્યક્તિ આવી સજાની તારીખથી ગેરલાયક ઠરશે અને તેની મુક્તિની તારીખથી તે સમયગાળા માટે અયોગ્ય રહેશે. “

અયોગ્યતા કેવી રીતે કાર્ય કરે છે?

જો ઉચ્ચ અદાલત દોષિત ઠેરવે અથવા દોષિત ધારાસભ્યની તરફેણમાં અપીલ પર નિર્ણય લે તો ગેરલાયકાતા ઉલટાવી શકાય છે.

‘લોક પ્રહરી વિ યુનિયન ઓફ ઈન્ડિયા’ માં 2018 ના ચુકાદામાં, સુપ્રીમ કોર્ટે સ્પષ્ટ કર્યું હતું કે, ગેરલાયકાત “અપીલેટ કોર્ટ દ્વારા દોષિત ઠેરવવાની તારીખથી લાગુ થશે નહીં”.

ઉલ્લેખનીય છે કે, સ્ટે એ માત્ર ક્રિમિનલ પ્રોસિજર (CrPC)ની કલમ 389 હેઠળ સજાનું સસ્પેન્શન ન હોઈ શકે, પરંતુ દોષિત ઠેરવવા પર સ્ટે હોઈ શકે છે. સીઆરપીસીની કલમ 389 હેઠળ, અપીલ કોર્ટ ગુનેગારની સજાને સ્થગિત કરી શકે છે, જે અપીલ પેન્ડિંગ છે. તે અપીલકર્તાને જામીન પર મુક્ત કરવા સમાન છે.

મતલબ કે ગાંધીની પ્રથમ અપીલ સુરત સેશન્સ કોર્ટમાં અને પછી ગુજરાત હાઈકોર્ટ સમક્ષ થશે.

આ કાયદો કેવી રીતે બદલાયો?

RPA હેઠળ, કલમ 8(4) જણાવે છે કે, ગેરલાયકાત દોષિત ઠેરવવાની તારીખથી “ત્રણ મહિના વીતી ગયા પછી” જ અમલમાં આવે છે. તે સમયગાળાની અંદર, ધારાસભ્ય હાઈકોર્ટ સમક્ષ સજા સામે અપીલ કરી શકે છે.

આ પણ વાંચો – રાહુલ ગાંધીને દોષી ઠેરવવામાં આવ્યા, હવે તેમના સાંસદ પદનું શું થશે? શું કહે છે કાયદો

જો કે, 2013 માં, ‘લીલી થોમસ વિ યુનિયન ઓફ ઈન્ડિયા’ના સીમાચિહ્નરૂપ ચુકાદામાં, સુપ્રીમ કોર્ટે RPAની કલમ 8(4) ને ગેરબંધારણીય ગણાવી હતી.