Alcohol prohabition in states : બિહારમાં તાજેતરની હૂચ દુર્ઘટનાથી સત્તાવાર મૃત્યુઆંક વધીને 38 પર પહોંચી ગયો છે. વિવેચકોએ દાવો કર્યો છે કે દુર્ઘટના પાછળનું એક કારણ રાજ્યની પ્રતિબંધિત નીતિ છે, જેમાં દારૂ પર સત્તાવાર પ્રતિબંધ છે જયારે બનાવટી દારૂનું ઉત્પાદન અને વેચાણ થાય છે. જેના કારણે ભૂગર્ભ અર્થતંત્રને સમૃદ્ધિ તરફ દોરી જાય છે.
ભારત આલ્કોહોલ પ્રતિબંધને પર લાંબો ઇતિહાસ ધરાવે છે. જેમાં પ્રતિબંધ બંધારણમાં રાજ્ય નીતિના નિર્દેશક સિદ્ધાંતોનો એક ભાગ છે અને તે મુખ્ય ગાંધીવાદી સિદ્ધાંતોમાં પણ મુખ્ય છે.
ગાંધીએ કહ્યું, ” જ્યાં સુધી આલ્કોહોલની અસર રહે છે ત્યાં સુધી માણસને બધું ભુલાવી શકે છે. જે લોકો વધારે ડ્રિન્ક કરે છે તેઓ પોતાની જાતને બરબાદી તરફ લઇ જાય છે અને પોતાના પરિવારને પણ બરબાદ કરી શકે છે.
અહીં ભારતમાં પ્રતિબંધ અને તેની અસર પર એક નજર કરીએ.
આ પણ વાંચો: Gujarat Model: ગુજરાત મોડલ ઉપર વડાપ્રધાન મોદીની સલાહ બાદ BJPમાં ડરનો માહોલ, આગામી નંબર કોનો?
ભારતીય બંધારણ દારૂને કેવી રીતે જુએ છે?
રાજ્ય નીતિના માર્ગર્શક સિદ્ધાંતોમાંથી એક (DPSP) ઉલ્લેખ કરે છે કે ” ખાસ કરીને, રાજ્ય નશાકારક પીણાં અને આરોગ્ય માટે હાનિકારક દવાઓના ઔષધીય હેતુઓ સિવાયના વપરાશ પર પ્રતિબંધ લાવવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. ” DPSPs પોતે કાયદેસર રીતે લાગુ કરવા યોગ્ય નથી, ત્યારે તેઓ એવા લક્ષ્યો નક્કી કરે છે કે એ રાજ્યએ એવી પરિસ્થિતિઓ સ્થાપિત કરવાની ઈચ્છા રાખવી જોઈએ કે જેના હેઠળ નાગરિકો સારું જીવન જીવી શકે. આમ, બંધારણ અને વિસ્તરણ દ્વારા ભારતીય રાજ્ય દ્વારા આલ્કોહોલને અનીચ્છિનીય અનિષ્ટ તરીકે જોવામાં આવે છે જેને નિયંત્રિત કરવાની જરુર છે.
જો કે,બંધારણની 7મી સૂચિ મુજબ આલ્કોહોલએ રાજ્યનો વિષય છે, એટલે કે રાજ્યની ધારાસભાઓને ” નશાકારક આલ્કોહોલનું ઉત્પાદન, પરિવહન, ખરીદી, કબ્જો, વેચાણ” સહીત તેના સંબંધિત કાયદા ઘટવાનો અધિકાર અને જવાબદારી છે, આમ, આલ્કોહોલ અંગેના કાયદા બધા રાજ્યમાં અલગ અલગ હોય છે, જે પ્રતિબંધ એન ખાનગી વેચાણ વચ્ચેના સમગ્ર સ્પેક્ટ્રમમાં આવે છે.
આ પણ વાંચો: ડી.વાય. ચંદ્રચુડ મુખ્ય ન્યાયાધીશ બન્યા બાદ સુપ્રીમ કોર્ટે 6,844 કેસોનો નિકાલ કર્યો
શા માટે તમામ રાજ્યોમાં આલ્કોહોલ પર પ્રતિબંધ નથી?
જયારે બંધારણ આલ્કોહોલ પરના પ્રતિબંધને ધ્યેય તરીકે સુયોજિત કરે છે, અને મોટાભાગના રાજ્યો માટે આલ્કોહોલ પર પ્રતિબંધ જાહેર કરવો ખુબજ મુશ્કેલ છે. આ મુખ્ય એટલા માટે છે કારણ કે આલ્કોહોલની આવકને અવગણવી સરળ નથી અને તે સતત રાજ્ય સરકારની આવકનો એક મોટો ભાગ છે.
જેમ કે, મહારાષ્ટ્ર રાજ્યની આલ્કોહોલની આવક માર્ચમાં રૂપિયા 17,000 કરોડની સરખામણીએ એપ્રિલ 2020 માં રાષ્ટ્રવ્યાપી કોવિદ લોકડાઉન દરમિયાન રૂપિયા 11,000 કરોડની હતી. રાજ્ય સરકારે આ ઘટાડા માટે આલ્કોહોલનીની દુકાનો બંધ હતી તેને દોષ આપ્યો હતો. પછી તેમને એક આવશ્યક સેવા તરીકે વર્ગીકૃત કર્યા હતા. આંશિક રીતે કરની આવકમાં ઉદ્યોગના યોગદાનને કારણે જે દિવસે દારૂની દુકાનો ફરી ખોલવામાં આવી ત્યારે મહારાષ્ટ્ર સરકારે એકજ દિવસમાં દારૂના વેચમાંથી 11 કરોડ રૂપિયાની આવક એકત્રિત કરી હતી.
ભારતના ક્યા રાજ્યમાં હાલ આલ્કોહોલ પ્રતિબંધિત છે?
તમામ રાજ્યોમાં આલ્કોહોલના સેવન અને વેચાણ (જેમ કે ઉંમરની જરૂરિયાતો અથવા શુષ્ક દિવસો) સંબંધિત કેટલાક નિયમો છે. હાલમાં, કુલ પ્રતિબંધવાળા પાંચ રાજ્યો છે અને કેટલાક વધુ આંશિક પ્રતિબંધ સાથે છે.
બિહાર
પાછલા વર્ષે યોજાયેલી વિધાનસભાની ચૂંટણી પહેલા બિહારની મહિલાઓને આપેલા વચનને ધ્યાનમાં રાખીને , બિહારમાં વર્ષ 2016થી નીતિશ કુમારની સરકાર દ્વારા આલ્કોહોલના વેચાણ અને ખરીદી પર પ્રતિબંધ મુકવામાં આવ્યો હતો. પ્રતિબંધનો ભંગ કરતા જણાયતો ભારે દંડ એન જેલની સજા સહીત ગંભીર સજા આપવામાં આવતી હતી. આ વર્ષની શરૂઆતમાં, બિહાર સરકારે તેના પ્રતિબંધ કાયદામાં સુધારો પસાર કર્યો હતો, જે પ્રથમ વખત ” ડ્રિન્ક કરનારાઓ” ને સજા ઓછી કરે છે અને તેમને ધરપકડનો સામનો કરવાને બદલે દંડ સાથે છુટકારો આપે છે. આ બિહારમાં આલ્કોહોલના ગ્રાહકોને બદલે વેચાણકર્તા અને વિતરકો પર સરકારનું ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવા માટે કરવામાં આવ્યું હતું.
આ પણ વાંચો: દિલ્હીના રામલીલા મેદાનમાં ખેડૂતોનો હૂંકાર, જો 3 માંગણી નહીં સંતોષાય તો ‘ચક્કા જામ’ની ચેતવણી
ગુજરાત
ગુજરાત વર્ષ 1960 માં જ્યારથી રાજ્ય તરીકે એક રાજ્ય તરીકે અસ્તિત્વમાં આવ્યું ત્યારથી આલ્કોહોલ પર પ્રતિબંધ લાગે લો છે. ગુજરાતમાં દારૂબંધી હોવાનાં 62 વર્ષમાં, કાયદામાં અનેક સુધાર કરવામાં આવ્યા છે. નોંધનીય છે કે, 2009 માં તાત્કાલિક મુખ્યમંત્રી નરેન્દ્વ મોદીએ જો નકલી દારૂના કારણે કોઈની મોત થાય છે તો વેચાણ અને ઉત્પાદકો માટે મૃત્યુદંડની રજુઆત કરી હતી. જો કે ગુજરાતમાં હોસ્પિટાલિટી સંસ્થાઓ તેમજ વ્યક્તિઓ માટે વિશેષ આલ્કોહોલ લાઇસન્સ માટેની જોગવાઈ છે.
લક્ષદ્વીપ
કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ તેની મુખ્યત્વે મુસ્લિમ વસ્તીની સંસ્કૃતિ અને લાગણીઓને ધ્યાનમાં રાખીને દારૂના વપરાશ અને વેચાણ બંને પર પ્રતિબંધ મૂકે છે. જો કે, બાંગ્રામ ટાપુ પર એક બાર સાથેનો રિસોર્ટ છે જેમાં કાયદેસર રીતે દારૂનું વેચાણ કરવાની છૂટ છે.
મિઝોરમ
વર્ષ 2019માં નવી સરકાર દ્વારા 2015માં રદ કરવામાં આવેલ પ્રતિબંધ ફરીથી લાગુ કરવામાં આવ્યો ત્યારબાદ મિઝોરમ ફરી એક વાર ” ડ્રાય સ્ટેટ” બન્યું. અગાઉ મિઝીરમમાં 18 વર્ષ સુધી પ્રતિબંધ જોવા મળ્યો હતો. મિઝો નેશનલ ફ્રન્ટ (MNF) સરકારે તેના સૌથી મહત્વપૂર્ણ પૂર્વ ચૂંટણી વચનોમાં એક પ્રતિબંધ મુક્યો હતો. પ્રતિબંધની પુનઃ પ્રાપ્તિની જાહેરાત કરતી વખતે, એક MNF મંત્રીએ જણાવ્યું હતું કે ” મહેસુલનું નુકસાન નામવ જીવન અને દુઃખના નુકસાનથી ઓછું છે. મોટા સામાજિક લાભ વધુ મહત્વના છે, ફક્ત લશ્કરી કર્મચારીઓ અને ” તબીબી જરૂરિયાતો” ધરાવતા લોકોને દારૂની મંજૂરી છે.
આ પણ વાંચો: કાશ્મીરી પંડિતોના હત્યારા લશ્કરે તૈયબાના 3 આતંકી ઠાર, AK-47 સહિતના અનેક હથિયાર જપ્ત
નાગાલેન્ડ
નાગાલેન્ડએ 1989માં ” નૈતિક અને સામાજિક” કારણોસર તેના નાગરિકોના વધુ સારા માટે સંપૂર્ણ પ્રતિબંધ રજૂ કર્યો હતો. જો જે તાજેતરમાં નાગાલેન્ડની સરકાર વિવિધ કારણોસર આંશિક રીતે પ્રતિબંધ હટાવવા અંગે વિચારણા કરી છે.
આંશિક પ્રતિબંધ ધરાવતા કેટલાક રાજ્યોમાં કર્ણાટક છે, જેણે ખાસ કરીને 2007માં દેશ નિર્મિત એરેક પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો, મહારાષ્ટ્ર જ્યાં વર્ધા અને ગધરીચોલી જિલ્લાઓએ દારૂના ઉત્પાદન અને વેચાણ પર પ્રતિબંધ મૂક્યો છે, અને મણિપુર, જ્યાં બિષ્ણુપુર, ઇમ્ફાલ પૂર્વ, ઇમ્ફાલ પશ્ચિમ અને થોબલ જિલ્લાઓ છે. પ્રતિબંધ છે.
2014 માં, તત્કાલીન મુખ્ય પ્રધાન ઓમેન ચાંડીએ જાહેરાત કરી હતી કે કેરળ તબક્કાવાર રીતે પ્રતિબંધ લાગુ કરશે. જો કે, રાજ્ય આ વચનથી પાછું ફર્યું છે.
શું પ્રતિબંધ કામ કરે છે?
એવા પુરાવા છે કેપ્રતિબંધ રાજ્યના નિયમનકારી માળખાની બહાર મોટા પ્રમાણમાં દારૂનું વિતરણ થાય છે અને સમૃદ્ધ ભૂગર્ભ અર્થવ્યવસ્થા માટે તકો ઊભી કરે છે. આ સંગઠિત અપરાધ જૂથો (અથવા માફિયાઓને) મજબૂત બનાવવાથી લઈને નકલી દારૂના વિતરણ સુધીની સમસ્યાઓ ઉભી કરે છે.
જ્યારે સરકારે દારૂને વધુ દુર્ગમ બનાવ્યો છે, ત્યારે તેને સંપૂર્ણપણે ચલણમાંથી બહાર કાઢવો અશક્ય છે.
આ ઉપરાંત, પ્રતિબંધ મોટાભાગે સમાજના ગરીબ વર્ગોને અસર કરે છે જેમાં ઉચ્ચ વર્ગ હજુ પણ મોંઘા (અને સલામત) દારૂ મેળવવા સક્ષમ છે. બિહારના કિસ્સામાં પણ, તેના પ્રતિબંધક કાયદા હેઠળ નોંધાયેલા મોટાભાગના કેસો ઓછા વિશેષાધિકૃત લોકો પર છે.
જો કે, પ્રતિબંધના કેટલાક મર્યાદિત ફાયદા પણ હોઈ શકે છે. વિવિધ અભ્યાસોએ દારૂને ઘરેલું દુર્વ્યવહાર અથવા ઘરેલું હિંસા સાથે જોડતા પુરાવા આપ્યા છે. ભારતમાં, પ્રતિબંધને ઘણીવાર “મહિલા અધિકારો”ના મુદ્દા તરીકે ઘડવામાં આવ્યો છે. બિહારમાં નીતિશ કુમારનો નિર્ણય દેખીતી રીતે આ આધારો પર લેવામાં આવ્યો હતો. એવા કેટલાક પુરાવા છે જે સૂચવે છે કે આ કિસ્સામાં પ્રતિબંધની હકારાત્મક અસર છે.
સેક્સ્યુઅલ વાયોલન્સ રિસર્ચ ઇનિશિયેટિવનો એક રિપોર્ટ કહે છે કે 2016માં પ્રતિબંધ લાદવામાં આવ્યા પછી, “મહિલાઓ સામેના ગુનાનો દર100,000 સ્ત્રી વસ્તી દીઠ નોંધાયેલા કેસ અને ઘટનાઓ (સંપૂર્ણ સંખ્યા) બંનેની દ્રષ્ટિએ સ્પષ્ટપણે ઘટાડો થયો છે.” જ્યારે અન્ય પરિબળો પણ સામેલ હોઈ શકે છે અને અન્ય અભ્યાસોએ પ્રતિબંધ પછી અમુક પ્રકારના ગુનાઓમાં નજીવો સુધારો દર્શાવ્યો છે.
એમિલી ઓવેન્સ, યુનિવર્સિટી ઓફ કેલિફોર્નિયા ઇર્વિનના અર્થશાસ્ત્રી, દલીલ કરે છે કે “પ્રતિબંધો (યુએસમાં) હત્યાના નીચા દર” અને એકંદરે ઓછા ગુના સાથે સંકળાયેલા હતા. કહ્યું, “તે (પ્રતિબંધ) પરિવારના સભ્યોને અસર કરે છે, તે બાળકોને અસર કરે છે, તે કોઈના ઘરની અંદર થતી હિંસ પર અસર કરે છે.
