પુષ્પેન્દ્ર કુમાર | લોકસભા ચૂંટણી 2024 : સમયની સાથે ચૂંટણી પરનો ખર્ચ સતત વધી રહ્યો છે. આજના સમયમાં ચૂંટણી પંચને નિષ્પક્ષ અને સુચારુ રીતે ચૂંટણી કરાવવી મોંઘી પડી ગઈ છે. દેશમાં પહેલી લોકસભાની ચૂંટણી બાદથી મત આપનારા લોકો અને મતદાનની રીતમાં ઘણો બદલાવ આવ્યો છે. પહેલા બેલેટ પેપરનો ઉપયોગ થતો હતો, જે હવે EVM અને VVPAT માં કન્વર્ટ થઈ ગયો છે. છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં રાજકીય પક્ષો દ્વારા પણ મની પાવરનો વધુ ઉપયોગ કરવામાં આવી રહ્યો છે. આ અંગે ચૂંટણી પંચે પણ પોતાની પકડ મજબૂત કરી છે. પરંતુ શું તમે જાણો છો કે તમારા એક વોટની કિંમત શું છે?
પ્રથમ લોકસભા ચૂંટણીમાં કેટલો ખર્ચ થયો હતો?
આ વખતે 18મી લોકસભાની ચૂંટણી યોજાશે. આ ચૂંટણીમાં 97 કરોડથી વધુ મતદારો ભાગ લેશે. મતદારોની સંખ્યાની દૃષ્ટિએ આ વિશ્વની સૌથી મોટી ચૂંટણી બનવા જઈ રહી છે. 1951 માં જ્યારે દેશમાં પહેલીવાર સામાન્ય ચૂંટણીઓ યોજાઈ ત્યારે લગભગ 17 કરોડ મતદારોએ તેમાં ભાગ લીધો હતો. તે સમયે મતદાર દીઠ ખર્ચ 60 પૈસા હતો. જો કે, પ્રથમ સામાન્ય ચૂંટણીમાં માત્ર રૂ. 10.5 કરોડનો જ ખર્ચ થયો હતો. તો, 2019 સુધીમાં, 6500 કરોડ રૂપિયાનો ખર્ચ કરવામાં આવ્યો હતો.
જો લોકસભા ચૂંટણીના ખર્ચના આંકડાની વાત કરીએ તો, 1957 ની સામાન્ય ચૂંટણીને બાદ કરતા દરેક લોકસભા ચૂંટણીમાં ખર્ચમાં વધારો થયો છે. 2009 અને 2014 ની વચ્ચે ચૂંટણી ખર્ચ લગભગ ત્રણ ગણો વધ્યો. જ્યારે 2009 ની લોકસભા ચૂંટણીમાં 1114.4 કરોડ રૂપિયા, 2014 માં 3870.3 કરોડ રૂપિયા અને 2019 ની લોકસભા ચૂંટણીમાં 6500 કરોડ રૂપિયા ખર્ચવામાં આવ્યા હતા.
જો પ્રતિ મતદાતાની વાત કરીએ તો, પહેલી લોકસભા ચૂંટણીમાં ચૂંટણી પંચે પ્રતિ મતદાર 60 પૈસા ખર્ચ્યા હતા. વર્ષ 2004 માં તે વધીને રૂ. 17 અને 2009 માં પ્રતિ મતદાર રૂ. 12 પર પહોંચી ગયો. તો, 2014 ની ચૂંટણીમાં ભારે વધારો જોવા મળ્યો હતો. વર્ષ 2014 માં મતદાર દીઠ ખર્ચ વધીને 46 રૂપિયા થયો હતો. 2019 ની લોકસભા ચૂંટણીમાં આ ખર્ચ વધીને 72 રૂપિયા પ્રતિ મતદાર થયો હતો. દેશમાં સૌથી ઓછી ખર્ચાળ લોકસભા ચૂંટણી 1957 ની હતી. ત્યારે ચૂંટણી પંચે માત્ર રૂ.5.9 કરોડનો ખર્ચ કર્યો હતો. મતલબ કે મતદાર દીઠ ચૂંટણી ખર્ચ માત્ર 30 પૈસા હતો. જોકે, 2024 ની લોકસભા ચૂંટણીમાં તેમાં વધુ વધારો થવાની શક્યતા છે.
કોણ ખર્ચ ઉઠાવે છે
હવે દરેકના મનમાં સવાલ ઉઠતો હશે કે, લોકસભાની ચૂંટણીનો ખર્ચ કોણ ઉઠાવે છે. તો તમને જણાવી દઈએ કે લોકસભા ચૂંટણીનો તમામ ખર્ચ કેન્દ્ર સરકાર ઉઠાવે છે. જેમાં ચૂંટણી પંચના વહીવટી કામથી માંડીને ચૂંટણીમાં સુરક્ષા, મતદાન મથક મશીન ખરીદવા, મતદારોને જાગૃત કરવા અને મતદાર ઓળખ કાર્ડ બનાવવા સહિતના ખર્ચનો સમાવેશ થાય છે. આઝાદી પછી લાંબા સમય સુધી બેલેટ પેપર દ્વારા જ ચૂંટણીઓ થતી હતી. 2004 થી, દરેક લોકસભા મતવિસ્તારમાં EVM દ્વારા મતદાન થાય છે. ચૂંટણી પંચના મતે ઈવીએમ મશીન ખરીદવાનો ખર્ચ પણ વર્ષ-દર વર્ષે વધ્યો છે.
આ પણ વાંચો –
ચૂંટણી ખર્ચ કેમ વધ્યો?
લોકસભા ચૂંટણીના ખર્ચમાં પણ કેટલાક કારણોસર વધારો થયો છે. તેની પાછળનું સૌથી મોટું કારણ એ છે કે, મતદારોની સંખ્યામાં ઝડપથી વધારો થયો છે. બીજું, ઉમેદવારો, મતદાન મથકો અને સંસદીય મતવિસ્તારોની સંખ્યામાં પણ વધારો થયો છે. 1951-1952 ની લોકસભા ચૂંટણીમાં 53 પક્ષોના 1874 ઉમેદવારોએ 401 બેઠકો પરથી ચૂંટણી લડી હતી. 2019માં આ સંખ્યામાં નોંધપાત્ર વધારો થયો છે. છેલ્લી સામાન્ય ચૂંટણીઓમાં 673 પક્ષોના 8054 ઉમેદવારોએ 543 બેઠકો પર પોતાનું નસીબ અજમાવ્યું હતું. સમગ્ર દેશમાં કુલ 10.37 લાખ મતદાન મથકો પર મતદાન થયું હતું.
