India Afghanistan Taliban Relations: રશિયા અફઘાનિસ્તાનમાં તાલિબાન સરકારને માન્યતા આપનાર પ્રથમ દેશ બન્યો છે. લગભગ ચાર વર્ષ પહેલાં તાલિબાન દ્વારા કાબુલ પર કબજો કરીને સત્તામાં આવ્યા પછી આ તેમની સૌથી મોટી રાજદ્વારી સફળતા માનવામાં આવી રહી છે. અફઘાનિસ્તાનના કાર્યકારી વિદેશ પ્રધાન અમીર ખાન મુત્તાકીએ કહ્યું કે તેમને આશા છે કે રશિયાનું આ પગલું બાકીના દેશો માટે એક ઉદાહરણ સ્થાપિત કરશે, જે અત્યાર સુધી તાલિબાન સરકારને માન્યતા આપવાનું ટાળી રહ્યા છે. તેમણે રશિયાના નિર્ણયને ‘હિંમતવાન પગલું’ ગણાવ્યું છે.
રશિયન વિદેશ મંત્રાલયે કહ્યું કે તે આ નિર્ણય સાથે ‘ઊર્જા, પરિવહન, કૃષિ અને માળખાગત સુવિધાઓમાં વેપાર અને આર્થિક સહયોગ’ ની શક્યતા જુએ છે. હવે જોવાનું એ રહે છે કે રશિયાના આ નિર્ણયને કારણે ભારત સહિત અન્ય દેશોનું તાલિબાન સરકાર પ્રત્યે શું વલણ છે. શું આ દેશો પણ તેને માન્યતા આપશે. જોકે, આ નિર્ણયની ઘણા લોકો દ્વારા ટીકા પણ કરવામાં આવી છે.
વૈશ્વિક સર્વસંમતિમાં તિરાડ
ભૂતપૂર્વ અફઘાન સાંસદ ફૌઝિયા કૂફીએ કહ્યું કે આવા પગલાં માત્ર અફઘાનિસ્તાનના લોકો જ નહીં પરંતુ સમગ્ર વિશ્વની સુરક્ષાને પણ જોખમમાં મૂકી શકે છે. તે જ સમયે, અફઘાન મહિલા રાજકીય ભાગીદારી નેટવર્કે કહ્યું કે આ એક એવી શક્તિને માન્યતા આપે છે જે સરમુખત્યારશાહી શાસન ચલાવી રહી છે. તે મહિલાઓની વિરુદ્ધ છે અને સતત મૂળભૂત નાગરિક અધિકારોને ખતમ કરી રહી છે.
અત્યાર સુધી આંતરરાષ્ટ્રીય મંચ પર તાલિબાનને અલગ માનવામાં આવતું હતું, પરંતુ નિષ્ણાતો માને છે કે રશિયાના આ પગલાથી અત્યાર સુધી વૈશ્વિક સર્વસંમતિમાં તિરાડ પડી છે. અત્યાર સુધી એવું માનવામાં આવતું હતું કે તાલિબાનને ઔપચારિક માન્યતા આપ્યા વિના પણ, મર્યાદિત વાતચીત દ્વારા તેમના હિતો પ્રાપ્ત કરી શકાય છે, પરંતુ રશિયાએ સીધી માન્યતા આપીને આ વિચારને પડકાર્યો છે.
વોશિંગ્ટન સ્થિત થિંક-ટેન્ક વિલ્સન સેન્ટરમાં દક્ષિણ એશિયા બાબતોના નિષ્ણાત માઈકલ કુગેલમેન X પર લખે છે, ચીન આગળ હોઈ શકે છે. અત્યાર સુધી વિશ્વમાં એક સર્વસંમતિ હતી કે દેશો તેમના હિતો માટે તાલિબાન સાથે વાત કરી શકે છે, પરંતુ ઔપચારિક સંબંધ બનાવવાની કોઈ જરૂર નથી. એવું લાગે છે કે હવે આ સર્વસંમતિ તૂટી રહી છે. ચીને રશિયાના નિર્ણયનું સ્વાગત કર્યું છે. ચીનના વિદેશ મંત્રાલયના પ્રવક્તા માઓ નિંગે કહ્યું છે કે, અફઘાનિસ્તાન આપણો પરંપરાગત મિત્ર અને પાડોશી છે. ચીન હંમેશા માનતું આવ્યું છે કે અફઘાનિસ્તાનને આંતરરાષ્ટ્રીય સમુદાયથી અલગ ન રાખવું જોઈએ.
ભારતનો રાજદ્વારી પડકાર
આંતરરાષ્ટ્રીય સંબંધોના નિષ્ણાત સ્વસ્તિ રાવ કહે છે કે ભારતે હજુ સુધી તાલિબાનને ઔપચારિક માન્યતા આપી નથી. તેમણે કહ્યું કે, આખી દુનિયામાં ભારતની આ હંમેશા શૈલી રહી છે, તો તે અચાનક તાલિબાનને કેવી રીતે માન્યતા આપશે? ભારત આવું નહીં કરે, કારણ કે ભારત પણ અમેરિકા અને યુરોપિયન યુનિયન સાથે તેના સંબંધો જાળવી રાખવા માંગે છે. ભારતની આ સતર્કતા પાછળ, પશ્ચિમી દેશો સાથે તેના વ્યાપક વેપાર અને રાજદ્વારી હિતો પણ છે.
તેમણે કહ્યું, ભારત થોડું ખચકાટ અનુભવી રહ્યું છે કારણ કે તે ઇચ્છે છે કે અમેરિકા અને યુરોપ સાથે તેના સંબંધો જળવાઈ રહે. ભલે ભારતે તાલિબાનને ઔપચારિક રીતે માન્યતા આપી ન હોય, તેણે અફઘાનિસ્તાન સાથે ‘માન્યતા વિના સંલગ્ન રહેવું’ (એટલે કે ઔપચારિક માન્યતા આપ્યા વિના સંપર્ક જાળવી રાખવો) ની નીતિ ચાલુ રાખી છે.
આ વર્ષે મે મહિનામાં, ભારતના વિદેશ પ્રધાન એસ જયશંકરે અફઘાનિસ્તાનના કાર્યકારી વિદેશ પ્રધાન અમીર ખાન મુત્તકી સાથે ફોન પર વાત કરી હતી. આ પહેલી વાર હતું જ્યારે ભારતના વિદેશ પ્રધાને તાલિબાનના વિદેશ પ્રધાન સાથે વાત કરી અને જાહેર નિવેદન બહાર પાડ્યું. હકીકતમાં, ભારત કાબુલમાં સમાવિષ્ટ સરકારની રચનાની હિમાયત કરી રહ્યું છે. તાજેતરના મહિનાઓમાં ભારત અને તાલિબાન વચ્ચે સંપર્ક વધ્યો છે. જાન્યુઆરીમાં, ભારતના વિદેશ સચિવ વિક્રમ મિસ્ત્રી દુબઈમાં અમીર ખાન મુત્તાકીને મળ્યા હતા.
અફઘાનિસ્તાન શા માટે મહત્વપૂર્ણ છે?
ઓગસ્ટ 2021 માં જ્યારે તાલિબાને અફઘાનિસ્તાનમાં ફરીથી સત્તા કબજે કરી, ત્યારે તેને ભારત માટે રાજદ્વારી અને વ્યૂહાત્મક આંચકા તરીકે જોવામાં આવ્યું. એવું લાગતું હતું કે ભારતે અફઘાનિસ્તાનમાં જે અબજો ડોલરનું રોકાણ કર્યું હતું તે બરબાદ થઈ જશે. ભારતે અફઘાનિસ્તાનમાં 500 થી વધુ પ્રોજેક્ટ્સમાં લગભગ ત્રણ અબજ ડોલરનું રોકાણ કર્યું છે, જેમાં રસ્તા, વીજળી, ડેમ અને હોસ્પિટલોનો સમાવેશ થાય છે.
ભારત પાસે બે વિકલ્પો છે
જ્યારે રશિયાએ તાલિબાનને માન્યતા આપી દીધી છે અને ચીન પહેલેથી જ તાલિબાન સાથે ઊંડા વ્યાપારિક અને રાજકીય સંબંધો બનાવી રહ્યું છે, ત્યારે નિષ્ણાતો માને છે કે ભારત પાસે બે વિકલ્પો છે. કાં તો તે આ ‘માન્યતા વિના સંલગ્ન’ નીતિને થોડા સમય માટે ચાલુ રાખે, અથવા ધીમે ધીમે ઔપચારિક માન્યતા તરફ આગળ વધે.
JNU સ્કૂલ ઓફ ઇન્ટરનેશનલ સ્ટડીઝના ભૂતપૂર્વ ડીન અનુરાધા ચિનાય કહે છે કે ભારતનો અફઘાનિસ્તાન સાથે ક્યારેય હિતોનો સંઘર્ષ રહ્યો નથી. ભારતે ઘણા વિકાસ પ્રોજેક્ટ્સમાં અફઘાનિસ્તાનને મદદ કરી છે. તાલિબાન શાસન પણ ભારત પ્રત્યે પ્રમાણમાં નરમ રહ્યું છે. બંને દેશો વચ્ચે સકારાત્મક છબી પ્રવર્તે છે. એકંદરે, અફઘાનિસ્તાન ભારત માટે ત્રણેય દ્રષ્ટિકોણથી મહત્વપૂર્ણ છે – રાજદ્વારી, સુરક્ષા અને આર્થિક.
