Amitabh Sinha : સોમવારની વહેલી સવારથી તુર્કીમાં સતત શક્તિશાળી ભૂંકપથી પ્રભાવિત થઈ રહ્યું છે, જેમાં પ્રથમ એક, 7.8 ની તીવ્રતાનો ભૂકંપ છે, જેને દેશએ એક સદીમાં અનુભવેલ સૌથી શક્તિશાળી ભૂકંપ તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યો છે.
યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સ જીઓલોજિકલ સર્વે (USGS) વેબસાઈટ પરની માહિતી અનુસાર 12 કલાકના સમયમાં, તે જ વિસ્તારમાં,સીરિયાની સરહદોની નજીક દક્ષિણપૂર્વીય તુર્કી – 4 અથવા વધુની તીવ્રતાના ઓછામાં ઓછા 41 વધુ ભૂકંપ નોંધાયા છે. આ પછીનો એક ધરતીકંપ પહેલાના જેટલો મોટો હતો, જેની તીવ્રતા 7.5 હતી.
તુર્કી અને સીરિયા બંને ભૂકંપથી ખરાબ રીતે પ્રભાવિત થયા છે, સમાચાર એજન્સીઓએ સોમવારે સાંજ સુધીમાં ઓછામાં ઓછા 1,700 લોકોના મોતની જાણ કરી છે. આમાંથી 1,000 થી વધુ લોકોને જાનહાનિ તુર્કીમાંથી નોંધાઈ છે.
મોટા ભૂકંપમાં એવી સંભાવના છે કે,આફ્ટરશોક્સ આગામી થોડા દિવસો, અઠવાડિયા સુધી પણ ચાલુ રહેવાની શક્યતા છે.
તુર્કી અને સીરિયા ધરતીકંપની દ્રષ્ટિએ સક્રિય ક્ષેત્રમાં (active region) આવેલા છે.
જે પ્રદેશમાં ભૂકંપ આવ્યો છે તે એનાટોલિયા ટેક્ટોનિક બ્લોક તરીકે ઓળખાતી સિસ્મિક ફોલ્ટ લાઇન સાથે આવેલું છે જે ઉત્તર, મધ્ય અને પૂર્વી તુર્કીમાંથી પસાર થાય છે.
તે ધરતીકંપની દ્રષ્ટિએ સક્રિય ક્ષેત્ર છે – તેમ છતાં, હિમાલયન ક્ષેત્ર જેટલો સક્રિય નથી, જે ધરતીકંપના પરસ્પેકટીવમાં વિશ્વના સૌથી ખતરનાક પ્રદેશોમાંનો એક છે.
તાજેતરના વર્ષોમાં 5 કે તેથી વધુની તીવ્રતાના મોટા ધરતીકંપો બહુ વારંવાર આવ્યા નથી. USGS મુજબ, 1970 થી આ ક્ષેત્રમાં 6 કે તેથી વધુની તીવ્રતાના માત્ર ત્રણ ભૂકંપ આવ્યા છે. આ વિસ્તારમાં છેલ્લો મોટો ભૂકંપ જાન્યુઆરી 2020 માં આવ્યો હતો.
આ પ્રદેશમાં ધરતીકંપ આફ્રિકન, યુરેશિયન અને અરેબિયન પ્લેટો વચ્ચેની ક્રિયાપ્રતિક્રિયાનું પરિણામ છે. અરેબિયન પ્લેટ ઉત્તર તરફ ધકેલવા માટે જાણીતી છે, જેના પરિણામે એનાટોલિયન પ્લેટ, જ્યાં તુર્કી સ્થિત છે, માટે થોડી પશ્ચિમ તરફની હિલચાલ થાય છે.
યુએસજીએસએ જણાવ્યું હતું કે સોમવારનો ભૂકંપ સીરિયન બોર્ડરની નજીક પૂર્વી એનાટોલીયન બ્લોક પર નજીકની વર્ટિકલ ફોલ્ટ લાઇનની આસપાસ થયો હતો.
”USGS એ તેના ઇવેન્ટ સારાંશમાં જણાવ્યું હતું કે, “પૂર્વ એનાટોલિયા ફોલ્ટ ઝોન અથવા ડેડ સી ટ્રાન્સફોર્મ ફોલ્ટ ઝોનમાં ભૂકંપ આવ્યો હોય તેની સાથે ભૂકંપની પદ્ધતિ અને સ્થાન સુસંગત છે.
પૂર્વ એનાટોલિયા ફોલ્ટ એજિયન સમુદ્રમાં તુર્કીના પશ્ચિમ તરફના ઉત્સર્જનને સમાવે છે, જ્યારે ડેડ સી ટ્રાન્સફોર્મ આફ્રિકા અને યુરેશિયા પ્લેટોની તુલનામાં અરબી દ્વીપકલ્પની ઉત્તર તરફની ગતિને સમાવે છે.
છીછરા ધરતીકંપથી ઘણું વધારે નુકસાન થાય છે.
આ પણ વાંચો: Pervez Musharraf Agra Summit: કાશ્મીર મુદ્દા પર જનરલ મુશર્રફની ‘ફોર્મ્યુલા 4’ શું હતી?
સોમવારના ધરતીકંપો પ્રમાણમાં છીછરા ઊંડાણમાંથી બહાર આવ્યા હતા જેણે તેમને વિનાશક બનાવ્યા હતા. 7.8ની તીવ્રતાનો પ્રથમ ધરતીકંપ પૃથ્વીની સપાટીથી 17.9 કિમી નીચે આવ્યો હતો. 7.5 મેગ્નિટ્યુડમાંથી એક સહિત ત્યારપછીના બધા જ સપાટીની નજીકથી બહાર આવ્યા હતા.
\છીછરા ધરતીકંપો સામાન્ય રીતે વધુ વિનાશક હોય છે કારણ કે જ્યારે તેઓ સપાટી પર ઉદ્ભવે છે ત્યારે તેઓ વધુ એનર્જી વહન કરે છે.
ડીપ ધરતીકંપ સપાટી પર આવે ત્યાં સુધીમાં તેમની મોટાભાગની એનેર્જી ગુમાવે છે. ડીપ ભૂકંપ વધુ દૂર સુધી ફેલાય છે , ધરતીકંપના તરંગો સપાટી પર શંકુરૂપે આગળ વધે છે, ભલે તેઓ વધુ અંતરની મુસાફરી કરતી વખતે એનર્જી ગુમાવે છે, અને તેથી ઓછું નુકસાન કરે છે.
નેપાળમાં બે વીક પહેલા ભૂકંપ આવ્યો હતો, જેના આંચકા ઉત્તર ભારતના ઘણા ભાગોમાં અનુભવાયા હતા, ઉદાહરણ તરીકે, પૃથ્વીની સપાટીથી લગભગ 25 કિમી નીચે ઉદ્દભવ્યો હતો. તેનાથી મોટા પાયે નુકસાન થયું ન હતું, જોકે આંચકાના કારણે એક મહિલાનું પહાડી પરથી પડેલા પથ્થરથી મોત થયું હોવાનું જાણવા મળ્યું હતું.
પરંતુ નેપાળના ભૂકંપમાં પણ 5.8 ની તીવ્રતા ઓછી હતી, આ તીવ્રતા એ ભૂકંપ કેટલો વિનાશક હશે તેનું બીજું સૂચક છે.
મેગ્નિટ્યુડ એ તરંગો કેટલા મોટા છે તેનું માપ છે, જ્યારેસ્ટ્રેન્થ તે વહન કરતી એર્નજી દર્શાવે છે. મેગ્નિટ્યુડ લોગરીધમિક સ્કેલ પર માપવામાં આવે છે, જેનો અર્થ છે કે 6 ની તીવ્રતાના ધરતીકંપ દ્વારા ઉત્પાદિત સિસ્મિક તરંગો 5 ની તીવ્રતાના ધરતીકંપ દ્વારા ઉત્પાદિત કરતા 10 ગણા વધારે કંપનવિસ્તાર ધરાવે છે. તીવ્રતામાં 1 ના દરેક ફેરફાર માટે 32 ગણો, એનર્જી વિભેદક પણ વધારે છે.
આનો અર્થ એ થયો કે સોમવારે તુર્કીમાં આવેલો 7.8 ની તીવ્રતાનો ભૂકંપ 100 ગણો વ્યાપક હતો, નેપાળમાં આવેલા 5.8 ભૂકંપ કરતાં 100 ગણો વ્યાપક તરંગો ઉત્પન્ન થયા હતા અને 1,024 (32 x 32) ગણો વધુ શક્તિશાળી હતો. સામાન્ય રીતે, તીવ્રતામાં 0.1 ના દરેક ફેરફારથી ઊર્જામાં લગભગ 1.4 ગણો ફેરફાર થાય છે.
ધરતીકંપ સામાન્ય છે, પરંતુ તે અણધારી આફત છે.
ભૂકંપ એ સૌથી સામાન્ય કુદરતી જોખમ છે જેની આગાહી કરી શકાતી નથી. આથી, કોઈ પ્રારંભિક ચેતવણી પ્રણાલીઓ વિકસાવી શકાતી નથી.
સૈદ્ધાંતિક રીતે, ધરતીકંપની ઉત્પત્તિના સમય અને તે પૃથ્વીની સપાટી પર પહોંચે તે સમય વચ્ચે થોડીક સેકન્ડનો લીડ ટાઈમ આપવો શક્ય છે. ધરતીકંપના તરંગો પ્રકાશની ગતિ કરતાં નોંધપાત્ર રીતે ધીમી મુસાફરી કરે છે એટલ કે, 5 થી 13 કિમી પ્રતિ સેકન્ડની વચ્ચે. તેથી જો ધરતીકંપ ટ્રિગર થતાંની સાથે જ તેને શોધી કાઢવામાં આવે છે, તો તેના વિશેની માહિતી તે જમીન પર પહોંચવાની થોડી સેકંડ પહેલાં સંબંધિત હોઈ શકે છે.
ભૂકંપ વિશે ચેતવણીઓ જારી કરવા માટે કેટલીક જગ્યાએ આવી સિસ્ટમ્સ પહેલેથી ઉપયોગમાં છે. જો કે, આ આગાહીઓ નથી. ચેતવણીઓ ઘટના પછી જારી કરવામાં આવે છે.
ભૂકંપ માટે વિશ્વસનીય આગાહી કરનારાઓ શોધવાના પ્રયાસો અત્યાર સુધી સક્સેસ રહ્યા નથી. વૈજ્ઞાનિકો ધરતીકંપની સંભાવના ધરાવતા વિસ્તારોનો નકશો બનાવવામાં સફળ થયા છે અને ભવિષ્યમાં ભૂકંપ પેદા થવાની સંભાવના છે, પરંતુ ક્યારે આગાહી કરવાની કોઈ રીત નથી.
અથવા ઉદાહરણ તરીકે, વૈજ્ઞાનિકો કહે છે કે હિમાલય પ્રદેશમાં સપાટીની નીચે એટલો સંચિત તણાવ છે કે તે 7 અથવા 8 તીવ્રતાના ઘણા ધરતીકંપોમાં પરિણમી શકે છે. પરંતુ તે ક્યારે બનશે તેની આગાહી કરી શકાતી નથી.
દર વર્ષે સરેરાશ 8 કે તેથી વધુની તીવ્રતાના એકથી ત્રણ ભૂકંપ નોંધાય છે, જ્યારે 7 અને 8 ની તીવ્રતાના 10-15 ભૂકંપ આવે છે.
ધરતીકંપથી પ્રભાવિત વિસ્તાર
દક્ષિણ તુર્કીના ગાઝિયાંટેપ પ્રાંતમાં નુર્દાગીની આસપાસની તીવ્રતાને ,જે સોમવારે સ્થાનિક સમય અનુસાર સવારે 4.17 વાગ્યે ત્રાટકેલા 7.8 તીવ્રતાના ભૂકંપનું કેન્દ્ર હતું (ડાબી બાજુનો નકશો). ઘેરી નારંગી રેખાથી બંધાયેલો વિસ્તરેલ પેચ એ સૌથી તીવ્ર ધ્રુજારીનો વિસ્તાર છે; બાહ્ય લીલી રેખાઓ ક્રમશઃ હળવા ધ્રુજારીના વિસ્તારોને ચિહ્નિત કરે છે.
7.5 ની તીવ્રતા ધરાવતો બીજો ભૂકંપ મધ્ય-દિવસની આસપાસ ત્રાટક્યો હતો, તેનું કેન્દ્ર કહરામનમારસ પ્રાંતના એકિનોઝુ ખાતે હતું, જે ગાઝિઆન્ટેપની ઉત્તરે લગભગ 80 કિમી દૂર હતું. અન્ય 40-વિચિત્ર નાના આફ્ટરશોક્સ પણ છે.
તુર્કી, સિસ્મિક એકટીવીટીનું કેન્દ્ર
તુર્કી, સીરિયા અને જોર્ડનનો સમાવેશ કરતા પૂર્વીય ભૂમધ્ય પ્રદેશમાં, આફ્રિકન, અરેબિયન અને યુરેશિયન ટેકટોનિક પ્લેટો અને એનાટોલીયન ટેકટોનિક બ્લોક વચ્ચે જટિલ ક્રિયાપ્રતિક્રિયાઓ દ્વારા ટેકટોનિકનું પ્રભુત્વ છે.
પ્રબળ માળખું આ છે કે, (1) લાલ સમુદ્રની તિરાડ, આફ્રિકન અને અરબી પ્લેટો વચ્ચે ફેલાવાનું કેન્દ્ર (2) ડેડ સી ટ્રાન્સફોર્મ, એક મુખ્ય સ્ટ્રાઇક-સ્લિપ ફોલ્ટ જે આફ્રિકા-અરેબિયા સંબંધિત ગતિને પણ સમાવે છે (3) ઉત્તર એનાટોલિયા ફોલ્ટ, ઉત્તર તુર્કીમાં જમણી બાજુની સ્ટ્રાઇક-સ્લિપ માળખું જે યુરેશિયા અને આફ્રિકાના સંદર્ભમાં એનાટોલિયા બ્લોકની પશ્ચિમ તરફના અનુવાદની ગતિને સમાવે છે,(4) સાયપ્રિયન આર્ક, આફ્રિકા પ્લેટ અને એનાટોલિયા બ્લોક વચ્ચેની કન્વર્જન્ટ સીમા.
