અદ્રિજા રોયચૌધરી : ભારતમાં રહેતા વિદેશીઓમાં, 1900ના દાયકામાં મેટ્રોપોલિટન કોલોનિયલ કલકત્તામાં જાપાનની વસ્તી મોટી હતી. નિષ્ણાતો કહે છે કે, બીજા વિશ્વયુદ્ધ પહેલા, 10,000 થી વધુ જાપાની લોકો શહેરમાં રહેતા હતા. આમાંના મોટાભાગના કિડરપોર ડોક વિસ્તારમાં અને પાર્ક સ્ટ્રીટની દક્ષિણમાં સ્થાયી થયા હતા.
એક સમયે 10,000 જાપાનીઓ કલકત્તામાં રહેતા હતા
બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન કલકત્તા પર જાપાની હવાઈ હુમલાઓ પછી, આમાંના મોટાભાગના લોકોને દેશનિકાલ કરવામાં આવ્યા હતા અને જાપાનીઓને મોટાભાગે શહેરમાંથી નાબૂદ કરવામાં આવ્યા હતા. હવે કોલકાતામાં જે બચ્યું છે, તે છે ઈમારતો અને જાપાનીઓ દ્વારા વસાવવામાં આવેલા સ્થાનો જે તે સમયની યાદ અપાવે છે, જ્યારે જાપાની સમુદાયે આ શહેરમાં વિશેષ રસ દાખવ્યો હતો.
સ્થાનિક લોકો પાસે કલકત્તાના જૂના મકાનોની લાક્ષણિક લાકડાના ઝારખો સાથેની ત્રણ માળની ઇમારતની ધૂંધળી યાદો છે. તેઓ તેને ‘જાપાનીઝ કોટેજ’ કહે છે. તેમના કહેવા પ્રમાણે, અમે સાંભળ્યું હતું કે, અહીં આ બિલ્ડિંગમાં જાપાની લોકો રહેતા હતા. તેઓ કદાચ નજીકના કારખાનાઓમાં કામ કરતા હતા.
બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન જાપાન એશિયામાં પ્રભુત્વ મેળવવા માંગતું હતું
પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન કલકત્તામાં રહેતા મોટાભાગના જાપાનીઓ વેપારીઓ, ખલાસીઓ અને મજૂરો હતા.તેમને શહેરમાં બૌદ્ધિક રસ પણ હતો. ભારતમાં જાપાની બૌદ્ધિક રસ અનેક પાસાઓથી ઉદ્ભવ્યો હતો. ડો. ઓકામોટો યોશિકો, ઇન્ટરનેશનલ ક્રિશ્ચિયન યુનિવર્સિટી, ટોક્યો ખાતે એશિયન કલ્ચરલ સ્ટડીઝના સંશોધક, સમજાવે છે, “સૌપ્રથમ બુદ્ધના જન્મસ્થળ તરીકે ભારતની પ્રશંસા કરવામાં આવી હતી, પછી ભારતમાંથી ઉદ્ભવતા ફિલસૂફી અને સાહિત્યે વિદ્વાનોનું ધ્યાન આકર્ષિત કર્યું હતું. બ્રિટિશ રાજ હેઠળ વસાહતી લોકો માટે પણ સહાનુભૂતિ હતી.”
ડૉ. ઓકામોટો યોશિકોએ વધુમાં ઉમેર્યું હતું કે, “યુદ્ધ દરમિયાન એશિયામાં પ્રભુત્વ મેળવવાના જાપાનના છુપાયેલા ઉદ્દેશ્યોમાંથી એક બ્રિટિશ વિરોધી પ્રવૃત્તિઓ (જેમ કે સુભાષ ચંદ્ર બોઝની) માટે સમર્થન હતું.”
તે સમય દરમિયાન બ્રિટિશ ભારતના કેન્દ્ર તરીકે, કલકત્તા એ જાપાની બૌદ્ધો, કલાકારો અને બૌદ્ધિકો માટે પ્રવેશદ્વાર હતું જેઓ ભારતમાં બોધ ગયા, સારનાથ અને તિબેટ જેવા ધાર્મિક સ્થળોની મુલાકાત લેવા માંગતા હતા. યોશિકો કહે છે, “એવા વિદ્વાનો પણ હતા જે બૌદ્ધ વારસાના સ્થળોના પુરાતત્વીય ખોદકામ માટે ભારત ગયા હતા, અને કલકત્તાએ તે બધા માટે આધાર પૂરો પાડ્યો હતો.”
જાપાનીઓ ભારતીય ભાષાઓનો અભ્યાસ કરવા કલકત્તાની કોલેજોમાં ગયા
કલકત્તા શહેર અને તેના પશ્ચિમી અને ભારતીય વિચારોનું મિશ્રણ પણ જાપાની મુલાકાતીઓ માટે આકર્ષક હતું. યોશિકો કહે છે, “19મી સદીના અંતમાં અને 20મી સદીની શરૂઆતથી, કેટલાક જાપાની વિદ્વાનો કલકત્તાની કોલેજોમાં સંસ્કૃત જેવી ભારતીય ભાષાઓનો અભ્યાસ કરવા ગયા.”
કલકત્તામાં રહેતા મોટાભાગના જાપાનીઓ પણ ખલાસીઓ, ઇજનેરો, વેપારીઓ અને રાજદ્વારીઓ હતા કારણ કે શહેરમાં જાપાનનું વિશાળ કોન્સ્યુલેટ હતું. પુરાતત્વવિદ્ તથાગત નિયોગી કહે છે, “આ સમયે જાપાનીઓ પોતાની ટેક્નોલોજી બનાવીને પશ્ચિમનો સામનો કરવાની ફિલસૂફીને અનુસરતા હતા. તેઓ તેને વિશ્વને, ખાસ કરીને એશિયન લોકોને બતાવવા માંગતા હતા. કલકત્તામાં ઘણા બધા જાપાનીઓ હતા જેઓ ભારતીય એન્જિનિયરિંગ ફર્મ અને બિઝનેસને જાપાનીઝ ટેક્નોલોજી સાથે મદદ કરી રહ્યા હતા.”
