Amitabh Sinha : તાજેતરના દિવસોમાં ભારતીય ચોમાસ પર થતી કોઈપણ ચર્ચામાં અલ નીનો ઘટનાનો સંદર્ભ છે. એવું લાગે છે કે ભારતીય ચોમાસાએ પ્રશાંત મહાસાગરમાં દરિયાની સપાટીના તાપમાનની અસામાન્યતા પર આધારિત છે.
આ વર્ષનું ચોમાસું પણ પેસિફિક મહાસાગરમાં અલ નીનો હેઠળ આગળ વધી રહ્યું છે. અલ નીનો, એ વિષુવવૃત્તીય પેસિફિક મહાસાગરમાં સપાટીના પાણીની ગરમીનો સંદર્ભ આપે છે. તે ચોમાસાના વરસાદને ઘટાડવા માટે જાણીતું છે. જયારે, લા નીના, જે તે જ પ્રદેશમાં દરિયાની સપાટીના પાણીની ઠંડક છે, તે ભારતમાં વરસાદને મદદ કરવા માટે જાણીતો છે. એક ત્રીજો, તટસ્થ તબક્કો છે, જેમાં દરિયાની સપાટીનું તાપમાન લગભગ લાંબા ગાળાની સરેરાશ સાથે સુસંગત રહે છે. એકસાથે, પેસિફિક મહાસાગરમાં આ ત્રણ તબક્કાઓને અલ નીનો સધર્ન ઓસિલેશન અથવા ENSO તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
પરંતુ વિષુવવૃત્તીય પેસિફિક મહાસાગરમાં સપાટીના પાણી અસાધારણ રીતે ગરમ કે ઠંડુ કેમ થાય છે? અને, શા માટે આ ગરમ અથવા ઠંડા તબક્કાઓ ભારતીય ચોમાસા પર કોઈ અસર કરે છે? ENSO અને ભારતીય ચોમાસા વિશે બધું જ સારી રીતે સમજાયું નથી, પરંતુ વૈજ્ઞાનિકોને આ સમગ્ર સિસ્ટમ કેવી રીતે કાર્ય કરે છે તેનો વાજબી ખ્યાલ છે. અલ નિનોની ઘટના સૌપ્રથમવાર 1920ના દાયકામાં વૈજ્ઞાનિકો દ્વારા રજૂ કરવામાં આવી હતી, જોકે પેરુ અને એક્વાડોરની સ્થાનિક વસ્તી સમયાંતરે ઉષ્ણતામાન વિશે અગાઉથી વાકેફ હતી. બીજી બાજુ, લા નીનાની ઘટના માત્ર 1980ના દાયકામાં જાણવા મળી હતી.
મહાસાગર-વાતાવરણ સિસ્ટમ
જો કે ENSO ની મોટાભાગે દરિયાની સપાટીના પાણીના તાપમાનની અસાધારણતાના સંદર્ભમાં ચર્ચા કરવામાં આવે છે, તે સમજવું અગત્યનું છે કે તે માત્ર એક મહાસાગર સિસ્ટમ નથી. ENSO વાસ્તવમાં સમુદ્ર અને વાતાવરણીય પરિસ્થિતિઓની ક્રિયાપ્રતિક્રિયા છે. વાસ્તવમાં, ENSO શબ્દમાં ‘દક્ષિણ ઓસિલેશન’ ભાગ એ ચોક્કસ વાતાવરણીય સ્થિતિનો ઉલ્લેખ કરે છે જે પ્રશાંત મહાસાગરની પશ્ચિમ અને પૂર્વ બાજુ પર સમુદ્ર-સ્તરના હવાના દબાણમાં તફાવતનું માપ છે. અન્ય વાતાવરણીય સ્થિતિ જે ENSO માં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવે છે તે પવનની શક્તિ અને દિશા છે.
પેસિફિક મહાસાગરમાં સપાટીના પાણીની અસામાન્ય ગરમી અથવા ઠંડક અલ નીનો અથવા લા નીના ઘટનામાં પરિણમતી નથી. સંકળાયેલ વાતાવરણીય પરિસ્થિતિઓ પણ sync.kn હોવી જોઈએ.
આ પણ વાંચો: Health Tips : શું લીંબુનું સેવન ડાયબીટીસના દર્દીઓ માટે ફાયદાકારક હોઈ શકે? જાણો અહીં
ENSO ના સમુદ્રી ભાગને ઓશનિક નિનો ઈન્ડેક્સ અથવા ONI તરીકે ઓળખવામાં આવે છે તેના દ્વારા માપવામાં આવે છે. સધર્ન ઓસિલેશન ઇન્ડેક્સ અથવા SOI દ્વારા વાતાવરણીય ભાગનું નિરીક્ષણ કરવામાં આવે છે.
અલ નીનો અથવા લા નીનામાં સમુદ્ર અને વાતાવરણીય પરિસ્થિતિઓ ચક્રીય પ્રક્રિયાનું નિર્માણ કરીને એકબીજાને મજબૂત બનાવવાનું વલણ ધરાવે છે. તેનો અર્થ એ છે કે અલ નીનો ઘટના દરમિયાન સમુદ્રની સપાટીના પાણીનું ઉષ્ણતા એ વાતાવરણીય પરિસ્થિતિઓને એવી રીતે પ્રભાવિત કરે છે કે આના પરિણામે, પાણી વધુ ગરમ થાય છે. લા નીના ઇવેન્ટ દરમિયાન પણ સમાન પ્રક્રિયાઓ થાય છે. 1960 ના દાયકામાં પાણી અને પવન વચ્ચેના જોડાણનું અનાવરણ કરવામાં આવ્યું હતું.
આ સમગ્ર સિસ્ટમનું મેદાન પેસિફિક મહાસાગરમાં વિષુવવૃત્તીય ક્ષેત્ર છે. પૂર્વમાં ઉત્તર-પશ્ચિમ દક્ષિણ અમેરિકામાં એક્વાડોર અને પેરુ અને પશ્ચિમમાં ફિલિપાઇન્સ અને ઇન્ડોનેશિયાના ટાપુઓ આવેલા છે. તેમની વચ્ચે લગભગ 17,000 કિમીનો અવિરત મહાસાગર છે. આ પ્રદેશ પૃથ્વી પર ગમે ત્યાં સૌથી વધુ સૂર્યપ્રકાશ મેળવે છે, જેમાંથી ઘણો ભાગ સમુદ્રમાં ગરમી તરીકે સંગ્રહિત થાય છે.
ENSO તટસ્થ સ્થિતિ
અસામાન્ય ઉષ્ણતા અથવા ઠંડક તરફ દોરી જતી પ્રક્રિયાઓને સમજવા માટે, જ્યારે ENSO તટસ્થ પરિસ્થિતિઓ પ્રવર્તે છે ત્યારે સામાન્ય વર્ષ દરમિયાન શું થાય છે તે જાણવામાં મદદ મળશે. ઉષ્ણકટિબંધીય પ્રદેશો, એટલે કે વિષુવવૃત્તની ઉપર અને નીચેનો વિસ્તાર, સ્થાયી પવન પ્રણાલીનું ઘર છે જેને ટ્રેડ વિન્ડ્સ કહેવાય છે જે ખૂબ ઓછી ઊંચાઈએ પૂર્વથી પશ્ચિમ તરફ જાય છે.
સૂર્યપ્રકાશના સંપર્કને કારણે, પેસિફિક મહાસાગરમાં સમુદ્રની સપાટી ખૂબ ગરમ છે. જ્યારે વેપાર પવનો પેસિફિક મહાસાગર પર જાય છે, ત્યારે તેઓ આ પ્રમાણમાં ગરમ પાણીને પશ્ચિમ તરફ ધકેલે છે, જે હળવા પણ બને છે. તેથી, પૂર્વીય પેસિફિક મહાસાગરમાં સપાટીના પાણી, જે દક્ષિણ અમેરિકાના દરિયાકાંઠાની નજીક છે, પશ્ચિમ તરફ ધકેલાય છે. તે નીચેથી પ્રમાણમાં ઠંડા પાણી દ્વારા બદલવામાં આવે છે. ફિલિપાઇન્સ અને ઇન્ડોનેશિયાના ટાપુઓમાં લેન્ડમાસનો સામનો ન થાય ત્યાં સુધી ગરમ સપાટીના પાણી આગળ ધકેલવાનું ચાલુ રાખે છે. તેઓને વધુ આગળ ધકેલી શકાતા નથી.
આ પ્રક્રિયાનું પરિણામ ઇન્ડોનેશિયા નજીક પ્રમાણમાં ગરમ પાણીનું સંચય છે, જેને વેસ્ટર્ન પેસિફિક વોર્મ પૂલ કહેવાય છે, અને ઇક્વાડોર અને પેરુ નજીક પ્રમાણમાં ઠંડા પાણી. સપાટી પરના પાણીની આ વ્યાપકતા અને તેના સંચયને કારણે ઇન્ડોનેશિયા નજીક સમુદ્રના સ્તરમાં સાપેક્ષ વધારો થાય છે. ઇન્ડોનેશિયાના પૂર્વ કિનારે સમુદ્રનું સ્તર ઇક્વાડોર અને પેરુના પશ્ચિમ કિનારા કરતાં લગભગ અડધો મીટર ઊંચું છે.
ઇન્ડોનેશિયાની નજીકના ગરમ સપાટીના પાણી ઓછા દબાણવાળા વિસ્તારનું નિર્માણ કરે છે, જેના કારણે હવા ઉપરની તરફ વધે છે. આના કારણે વાદળોની રચના અને ભારે વરસાદ પણ થાય છે. હવાનો પ્રવાહ ચોમાસું સિસ્ટમ બનાવવામાં પણ મદદ કરે છે જે ભારતમાં વરસાદ લાવે છે.
વધુ ઊંચાઈએ, આ હવા પૂર્વીય પેસિફિક મહાસાગર તરફ જવાનું શરૂ કરે છે, એટલે કે નીચી ઊંચાઈએ વહેતા વેપાર પવનોની વિરુદ્ધ દિશામાં. આ પવન પ્રણાલી, સપાટીની નજીક પૂર્વથી પશ્ચિમમાં, અને ઉચ્ચ ઊંચાઈએ પશ્ચિમથી પૂર્વ, એક લૂપ બનાવે છે, અને પૂર્વ અને પશ્ચિમ પેસિફિક મહાસાગર વચ્ચેના તાપમાનના ઢાળને મજબૂત બનાવે છે.
અસામાન્ય વર્તન
કેટલાક વર્ષોમાં, એવા કારણોસર કે જે સંપૂર્ણ રીતે સમજી શકાયા નથી, વેપાર પવન નબળો પડે છે. તે ઇન્ડોનેશિયાના દરિયાકાંઠા તરફ ગરમ સપાટીના પાણીને ધકેલવાની વેપાર પવનોની ક્ષમતાને અસર કરે છે. પશ્ચિમ પેસિફિક મહાસાગર તરફ પૂરતું ગરમ પાણી વહી જતું નથી.
તેનો અર્થ એ છે કે મધ્ય અને પૂર્વીય પેસિફિક મહાસાગર, એક્વાડોર અને પેરુના દરિયાકાંઠે, સામાન્ય કરતાં વધુ ગરમ થઈ રહ્યો છે. આ અલ નિનો તબક્કો છે. કારણ કે ઇન્ડોનેશિયાના દરિયાકાંઠે સમુદ્રનું સ્તર ઊંચું છે, અને વેપાર પવનો ગતિનો પ્રતિકાર કરવા માટે ખૂબ મજબૂત નથી, કેટલાક સંચિત ગરમ પાણી ગુરુત્વાકર્ષણના પ્રભાવ હેઠળ દક્ષિણ અમેરિકાના દરિયાકાંઠે પાછળની તરફ વહેવાનું શરૂ કરે છે. આ પૂર્વીય પેસિફિક મહાસાગરમાં ગરમીમાં વધારો કરે છે.
પરિણામે, હવાના પરિભ્રમણ લૂપને પણ અસર થાય છે. તે, બદલામાં, ઇન્ડોનેશિયા અને પડોશી પ્રદેશોમાં વરસાદનું પ્રમાણ ઘટાડે છે, અને ભારતીય ચોમાસાને પણ અસર કરે છે.
લા નીના ઇવેન્ટ દરમિયાન બરાબર વિપરીત થાય છે. વેપાર પવન સામાન્ય કરતાં વધુ મજબૂત બને છે, ઇન્ડોનેશિયાના દરિયાકાંઠે વધુ ગરમ પાણીને ધકેલે છે અને પૂર્વીય પેસિફિક મહાસાગરને સામાન્ય કરતાં વધુ ઠંડો બનાવે છે.
આ પણ વાંચો: World Blood Donor Day : આજે વિશ્વ રક્તદાન દિવસ, રક્તદાનએ ‘એક સપ્તાહની કસરત સમાન’ છે
ENSO સિસ્ટમના વિવિધ તબક્કાઓમાં પાણી અને પવનની હિલચાલ દરમિયાન સ્થાનાંતરિત ઊર્જાનું પ્રમાણ જંગી છે. ઉષ્ણકટિબંધીય પ્રદેશોમાં ENSO ઘટનાઓની સૌથી વધુ ઊંડી અસર જોવા મળતી હોવા છતાં, સમગ્ર વિશ્વમાં હવામાનની પેટર્ન પ્રભાવિત થાય છે.
અલ નીનો અને લા નીના બંને સામાન્ય રીતે માર્ચથી જૂન ઋતુમાં વિકાસ કરવાનું શરૂ કરે છે, શિયાળામાં તેમની ટોચની શક્તિ સુધી પહોંચે છે અને પછી શિયાળાની ઋતુ પછી વિખરાઈ જવા લાગે છે. આ બંને તબક્કાઓ સામાન્ય રીતે એક વર્ષ સુધી ચાલે છે, જોકે લા નીના, સરેરાશ, અલ નીનો કરતાં લાંબા સમય સુધી ચાલે છે. જ્યારે આ તબક્કાઓ બે થી સાત વર્ષના ગાળામાં વૈકલ્પિક હોય છે, જ્યારે તટસ્થ તબક્કાને વચ્ચે ફેંકવામાં આવે છે, ત્યારે અલ નીનો અથવા લા નીનાના સતત બે એપિસોડ શક્ય છે.
ENSO અને ક્લાઈમેટ ચેન્જ
સામાન્ય રીતે, અલ નીનો ગ્રહ પર વોર્મિંગ અસર ધરાવે છે, જ્યારે લા નીના તેને ઠંડુ કરે છે. એક દાયકામાં સૌથી ગરમ વર્ષો સામાન્ય રીતે અલ નિનો વર્ષ હોય છે. રેકોર્ડ પરનું અત્યાર સુધીનું સૌથી ગરમ વર્ષ, 2016, ગોડઝિલા અલ નીનો તરીકે ઓળખાતા અત્યાર સુધીના સૌથી લાંબા અને સૌથી મજબૂત અલ નીનો એપિસોડનો એક ભાગ હતો.
એ નોંધવું અગત્યનું છે કે ગ્રહ ઉપરનું તાપમાન માત્ર નજીકના સપાટીના તાપમાન માટે જવાબદાર છે. તે મહાસાગરોમાં ફસાયેલી ગરમીની વિશાળ માત્રા માટે જવાબદાર નથી. અલ નીનો અથવા લા નીના વર્ષો સિસ્ટમમાં એકંદર ગરમીને બદલતા નથી, પરંતુ તે સમુદ્રમાં કેટલો ડૂબી જાય છે તેના પર અસર કરે છે. લા નીના તબક્કા દરમિયાન, ઉદાહરણ તરીકે, પેસિફિક મહાસાગરના ગરમ સપાટીના પાણીની સામાન્ય કરતાં મોટી માત્રાને ઇન્ડોનેશિયાના દરિયાકાંઠે ધકેલવામાં આવે છે.
અહીં સમુદ્રના સમગ્ર સ્તંભ, કેટલાંક સો મીટર ઊંડે પ્રમાણમાં ગરમ પાણીનો સમાવેશ થાય છે. પેસિફિક મહાસાગરની બીજી બાજુ, ઊંડાણમાંથી પ્રમાણમાં ઠંડું પાણી ટોચ પર નીકળે છે. પૂર્વીય પેસિફિક મહાસાગરના મોટા વિસ્તારમાં આમ ઠંડું પાણી છે. આ વાતાવરણમાંથી થોડી ગરમીને શોષવાની ક્ષમતા ધરાવે છે, જે વાતાવરણને થોડું ઠંડુ બનાવે છે. આ રીતે લા નીના ઠંડકની અસર પેદા કરે છે.
અલ નીનો બરાબર વિરુદ્ધ દિશામાં કામ કરે છે, અને ગરમીની અસર પેદા કરે છે. અલ નીનો આમ ગ્લોબલ વોર્મિંગની ઘટના પર ભાર મૂકે છે અને આબોહવા પરિવર્તનમાં ફાળો આપે છે. વિપરીત અસર, ENSO પર આબોહવા પરિવર્તનની – પેસિફિકમાં આબોહવા પરિવર્તનની જે પ્રકારની અસરો થઈ રહી છે – તેમ છતાં, બહુ સ્પષ્ટ નથી.
