Maratha reservation in Maharashtra : મહારાષ્ટ્રમાં મરાઠા અનામતનો વિરોધ ઉગ્ર બનતો હોવાથી, રાજ્ય સરકારે સુપ્રીમ કોર્ટમાં આ મુદ્દા પર કાનૂની લડાઈ અંગે સલાહ આપવા માટે ત્રણ પૂર્વ હાઈકોર્ટના ન્યાયાધીશોની એક પેનલની રચના કરી છે.
લોકસભા અને વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ પહેલા, કાર્યકર્તા મનોજ જરાંગે-પાટીલે રાજ્ય સરકાર પર દબાણ કરીને મરાઠા આરક્ષણ માટે આમરણાંત ઉપવાસ આંદોલન શરૂ કર્યું છે .
મરાઠાઓ એ ખેડૂતો અને જમીનમાલિકો સહિતની જાતિઓનો સમૂહ છે, જે રાજ્યની લગભગ 33 ટકા વસ્તી ધરાવે છે. રાજ્યમાં મરાઠા અનામતની માંગ નવી નથી. આનો પહેલો વિરોધ 32 વર્ષ પહેલાં મુંબઈમાં માથાડી મજૂર સંઘના નેતા અન્નાસાહેબ પાટીલે કર્યો હતો.
2019માં બોમ્બે હાઈકોર્ટે શું ચુકાદો આપ્યો?
નવેમ્બર 2018 માં, મહારાષ્ટ્રમાં તત્કાલીન ભાજપ સરકારે મરાઠા સમુદાય માટે શિક્ષણ અને સરકારી નોકરીઓમાં 16 ટકા અનામતની દરખાસ્ત કરતું બિલ પસાર કર્યું હતું. જેને કોર્ટમાં પડકારવામાં આવ્યું હતુ.
જૂન 2019 માં, જસ્ટિસ રણજીત વી મોરે અને ભારતી એચ ડાંગરેની બોમ્બે હાઈકોર્ટની બેન્ચે સામાજિક અને શૈક્ષણિક રીતે પછાત વર્ગ (SEBC) અધિનિયમ, 2018 હેઠળ મરાઠા ક્વોટાની બંધારણીય માન્યતાને સમર્થન આપ્યું હતું. જ્યારે ચુકાદો આપ્યો હતો કે, 16 ટકા ક્વોટા મહારાષ્ટ્ર રાજ્ય પછાત વર્ગ આયોગ દ્વારા ભલામણ મુજબ, રાજ્ય ‘વાજબી’ ન હતું, HC એ તેને ઘટાડીને શિક્ષણમાં 12 ટકા અને સરકારી નોકરીઓમાં 13 ટકા કર્યું.
HC એ જણાવ્યું હતું કે, જ્યારે અનામતની મર્યાદા 50% થી વધુ ન હોવી જોઈએ, અસાધારણ સંજોગોમાં અને અસાધારણ પરિસ્થિતિઓમાં, જો પછાતપણાને પ્રતિબિંબિત કરતા પરિમાણીય ડેટા ઉપલબ્ધ કરાવવામાં આવે તો, આ મર્યાદાને પાર કરી શકાય છે.
હાઈકોર્ટે શેના પર ભરોસો કર્યો?
હાઇકોર્ટે નિવૃત્ત જસ્ટિસ જીએમ ગાયકવાડની આગેવાની હેઠળના 11 સભ્યોના મહારાષ્ટ્ર સ્ટેટ બેકવર્ડ ક્લાસ કમિશન (MSBCC) ના તારણો પર ખૂબ આધાર રાખ્યો હતો. સમિતિએ 50 ટકાથી વધુ મરાઠા વસ્તી ધરાવતા 355 તાલુકાઓમાંના પ્રત્યેક બે ગામોમાંથી લગભગ 45,000 પરિવારોનો સર્વે કર્યો હતો. નવેમ્બર 2015 ના અહેવાલમાં મરાઠા સમુદાય સામાજિક, આર્થિક અને શૈક્ષણિક રીતે પછાત હોવાનું જણાયું હતું.
સામાજિક પછાતતામાં, આયોગે શોધી કાઢ્યું હતું કે, લગભગ 76.86% મરાઠા પરિવારો તેમની આજીવિકા માટે ખેતી અને ખેતમજૂરીમાં રોકાયેલા છે અને લગભગ 70% કાચા ઘરોમાં રહે છે, જ્યારે માત્ર 35-39% પાસે વ્યક્તિગત નળના પાણીના જોડાણો છે. વધુમાં, અહેવાલમાં જણાવાયું છે કે, 2013-2018 માં કુલ 13,368 ખેડૂતોની આત્મહત્યા સામે કુલ 2,152 (23.56%) મરાઠા ખેડૂતો આત્મહત્યા દ્વારા મૃત્યુ પામ્યા હતા.
કમિશને એ પણ શોધી કાઢ્યું હતું કે, 88.81% મરાઠા મહિલાઓ આજીવિકા કમાવવા માટે શારીરિક શ્રમ સાથે સંકળાયેલી છે, ઉપરાંત તેઓ પરિવાર માટે શારીરિક ઘરેલું કામ કરે છે.
શૈક્ષણિક પછાતતામાં, તે જાણવા મળ્યું કે, 13.42% મરાઠા અશિક્ષિત છે, 35.31% પ્રાથમિક શિક્ષિત, 43.79% HSC અને SSC, 6.71% અંડરગ્રેજ્યુએટ અને અનુસ્નાતકો અને 0.77% તકનીકી અને વ્યવસાયિક રીતે લાયકાત ધરાવતાં છે.
સુપ્રીમ કોર્ટે મરાઠા આરક્ષણને કેમ રદ કર્યું?
મે 2021 માં, સુપ્રીમ કોર્ટની પાંચ જજોની બંધારણીય બેન્ચે મરાઠા ક્વોટાને ફગાવી દીધો, જેણે રાજ્યમાં કુલ અનામતને તેના 1992ના ઇન્દ્રા સાહની (મંડલ) ચુકાદામાં અદાલત દ્વારા નિર્ધારિત 50 ટકાની ટોચમર્યાદાથી ઉપર લઈ ગઈ.
સર્વોચ્ચ અદાલતે જણાવ્યું હતું કે, 50% ટોચમર્યાદા, જોકે 1992 માં અદાલત દ્વારા મનસ્વી નિર્ણય લેવામાં આવ્યો હતો, તે હવે બંધારણીય રીતે માન્ય છે. તેમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે 50% ના આંકને પાર કરવા માટે કોઈ અસાધારણ સંજોગો નથી, મરાઠાઓ “પ્રબળ ફોરવર્ડ ક્લાસ” છે અને રાષ્ટ્રીય જીવનના મુખ્ય પ્રવાહમાં છે.
આ ક્વોટાને વકીલ જયશ્રી લક્ષ્મણરાવ પાટીલ અને અન્ય દ્વારા સુપ્રીમ કોર્ટમાં પડકારવામાં આવ્યો હતો.
નવેમ્બર 2022 માં, SC દ્વારા આર્થિક રીતે નબળા વર્ગો માટેના 10 ટકા ક્વોટાને સમર્થન આપ્યા પછી, મહારાષ્ટ્ર સરકારે કહ્યું કે, જ્યાં સુધી મરાઠા આરક્ષણનો મુદ્દો ઉકેલાય નહીં, ત્યાં સુધી સમુદાયના આર્થિક રીતે નબળા સભ્યો EWS ક્વોટાનો લાભ મેળવી શકે છે.
આ વર્ષે એપ્રિલમાં, SC એ તેની સમીક્ષા અરજીને ફગાવી દીધા પછી, રાજ્ય સરકારે કહ્યું કે તે ક્યુરેટિવ પિટિશન ફાઇલ કરશે અને સમુદાયના ‘પછાતપણું’ના વિગતવાર સર્વે માટે નવી પેનલ બનાવશે.
મહારાષ્ટ્ર સરકારનું તાજેતરનું પગલું શું છે?
જરાંગે-પાટીલના વિરોધની નોંધ લેતા, રાજ્યએ 7 સપ્ટેમ્બરે જસ્ટિસ (નિવૃત્ત) સંદીપ કે શિંદેની આગેવાની હેઠળ પાંચ સભ્યોની સમિતિની રચના કરી હતી, જેથી મરાઠાઓને કુણબી (ઓબીસી) પ્રમાણપત્રો આપવાની પ્રક્રિયાનો અભ્યાસ કરવામાં આવે, જેમાંથી રેવન્યુ રેકોર્ડ્સ સહિતના દસ્તાવેજોના આધારે. નિઝામ કાળ. બોમ્બે હાઈકોર્ટની નાગપુર બેંચે પેનલની રચના સામેની અરજીને ફગાવી દીધી હતી.
મુખ્ય પ્રધાન એકનાથ શિંદેએ પાછળથી કહ્યું કે, પાંચ સભ્યોની સમિતિએ અત્યાર સુધીમાં 1.73 કરોડ રેકોર્ડની તપાસ કરી છે, જ્યાં 11,530 કુણબી રેકોર્ડ મળી આવ્યા છે. રાજ્ય કેબિનેટે મંગળવારે પેનલનો પ્રથમ અહેવાલ સ્વીકાર્યો હતો.
સીએમ શિંદેએ કહ્યું કે, રાજ્ય ટૂંક સમયમાં સુપ્રીમ કોર્ટમાં ક્યુરેટિવ પિટિશન દાખલ કરશે.
મહારાષ્ટ્રમાં હાલનું આરક્ષણ શું છે?
રાજ્યમાં, 2001ના રાજ્ય અનામત કાયદાને અનુસરીને, કુલ અનામત 52 ટકા છે. તેમાં અનુસૂચિત કેસ્ટર (13%), અનુસૂચિત જનજાતિ (7%), અન્ય પછાત વર્ગ (19%), વિશેષ પછાત વર્ગ (2%), વિમુક્ત જાતિ (3%), વિચરતી જાતિ બી (2.5%), વિચરતી જાતિઓ માટેના ક્વોટાનો સમાવેશ થાય છે. આદિજાતિ સી-ધનગર (3.5%) અને વિચરતી જાતિ ડી-વણજારી (2%). 12-13 ટકા મરાઠા ક્વોટાના ઉમેરા સાથે, રાજ્યમાં કુલ આરક્ષણ વધીને 64-65 ટકા થઈ ગયું છે. રાજ્યમાં 10% EWS ક્વોટા પણ અસરકારક છે.
મરાઠાઓ ઉપરાંત ધનગર, લિંગાયત અને મુસ્લિમો સહિતના સમુદાયોએ પણ અનામતની માંગણી કરી છે.
