ડો. શમિકા સરવણકર : અયોધ્યામાં રામ જન્મભૂમિ પર ભગવાનના પ્રાણ પ્રતિષ્ઠાની ચર્ચા દુનિયાભરમાં થઈ રહી છે. આ સાથે વિવિધ શાસ્ત્રોમાં રામ કથા અને ભગવાન વિશે લખેલી વાતોની પણ ચર્ચા થઇ રહી છે. જૈન રામાયણમાં એક જગ્યાએ એવું કહેવાયું છે કે લંકાના રાજા રાવણનો વધ ભગવાન રામે નહીં પરંતુ લક્ષ્મણે કર્યો હતો. જૈન રામાયણ દાર્શનિક સ્તર પર અન્ય રામાયણ કરતા ખૂબ જ અલગ છે.
જૈન રામાયણમાં અસુરો, રાક્ષસો અને વાનરો વિશે પણ છે કથા
આ રામાયણની શરૂઆત વાલ્મિકી રામાયણ જેવી નથી, પરંતુ કથાની શરૂઆત વિદ્યાધર, અસુર અને વાનર ક્ષેત્રનું વર્ણન છે. આ રામાયણ આજે પણ ભારતીય જનતાના મનમાં અસુર, રાક્ષસ કહેવા પર જે છબિ રહી છે તેને તોડી છે. આમાં વિમલસુરીએ સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ કર્યો છે કે રાક્ષસો અને અસુરો ભયાનક હોતા નથી. તે સાંસ્કૃતિક રીતે વિકસિત સમાજ છે. રાવણ મેઘવાહન કુળનો છે અને એક આદરણીય જૈન છે. તેમણે તેમના જીવનકાળ દરમિયાન ઘણા જૈન મંદિરોનું નિર્માણ કર્યું હતું. અસલમાં આ રામાયણ અનુસાર રાવણ સુંદર અને ગુણવાન હતો અને જૈન મંદિરોનો રક્ષક હતો. માત્ર સીતા જ તેની કમજોરી હતી અને એ જ તેની ભૂલ હતી.
વાલ્મીકિ રામાયણની જેમ અહીં પણ રાવણ પ્રતીકાત્મક રીતે દસમુખી છે. રાવણની માતા દ્વારા તેને આપવામાં આવેલા નવ કિંમતી રત્નોના હારમાંથી પથ્થરો પર જે પ્રતિબિંબ પડ્યું હતું તેના કારણે તેની પોતાનો અને અન્ય નવ ચહેરાનો આભાસ થાય છે. આથી જ તેમનું નામ દશમુખા પડ્યું હતું એમ જૈન રામાયણ કહે છે. આ રામાયણમાં જે વાનરોનું જૂથ છે તે વાનરોનું સમૂહ નથી. જે એક ઝુઝારું આદિવાસી સમાજ છે.
સોનેરી મૃગને મારવા વિશે બતાવવામાં આવ્યું નથી
આ રામાયણમાં ક્યાંય પણ રામે સોનાના મૃગને માર્યું નથી. બીજી તરફ રાવણે લક્ષ્મણનું રૂપ ધારણ કરીને સીતાને દગો આપી તેમનું અપહરણ કર્યું હતું. સમગ્ર કથામાં રામ અને રાવણ જૈન ધર્મને માન આપતા હોવાનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. રામ જૈન ધર્મના સિદ્ધાંતોના અનુયાયી હતા. તેથી આ સિદ્ધાંતોનો આદર કરવા માટે તેઓએ કોઈ પણ જીવને નુકસાન પહોંચાડ્યું નથી. તેથી જ રામે છેલ્લા યુદ્ધમાં રાવણ સામે શસ્ત્રો ઉપાડ્યા ન હતા. આથી લક્ષ્મણે રાવણનો વધ કર્યો હતો.
આ પણ વાંચો – શું નીતિશ કુમાર ફરી યૂ ટર્ન મારશે? લાલુ યાદવની પુત્રીના ટ્વિટથી મોટી હલચલના સંકેત
જૈન ધર્મમાં રામ પૂજનીય છે. રામ જૈન ધર્મના 63 શલાકા (અત્યંત આદરણીય) પુરુષોમાંથી એક છે. જૈન ધર્મમાં રામને આઠમા બલભદ્ર માનવામાં આવે છે. રાવણ અને લક્ષ્મણ વચ્ચેના યુદ્ધ પછી રામ જૈન મુનિ બની ગયા હતા. આ પછી રામાયણના નિર્વાણકાંડમાં વર્ણવ્યા પ્રમાણે રામે મહારાષ્ટ્રમાં તુંગીગિરિમાં નિર્વાણ (મોક્ષ) પ્રાપ્ત કર્યો. આજે પણ તુંગી મહારાષ્ટ્રમાં જૈનોનું તીર્થસ્થાન છે.
જૈન રામાયણમાં મહિલાઓની ભૂમિકાઓનું સન્માન કરવામાં આવ્યું છે
વિમલસુરીની જૈન રામાયણ એક નારીવાદી રામાયણ છે. આ રામાયણમાં સીતાને અગ્નિ-પરીક્ષા આપવી પડતી નથી. પરંતુ તે જૈન સંપ્રદાયમાં દીક્ષા લઈને સાધ્વી બની જાય છે. કૈકેયી અહીં વિલન નથી. વિમલસુરી કૈકેયીને દોષ આપતા નથી. તે સમજાવે છે કે તેના કાર્યો પાછળ માતા ભૂમિકા ભજવે છે. ભરતે આ માયાવી દુનિયાનો ત્યાગ કરીને જૈન મુનિ બનવાનું નક્કી કર્યું. તે સમયે તે દશરથને આ ભૂમિકાથી દૂર રાખવા માટે તેને રાજા બનાવવા માટે મનાવે છે. રામને આ વાતનો અહેસાસ થતાં જ રામ પોતે વનવાસ સ્વીકારી લે છે. કારણ કે તે કલ્પના કરે છે કે ભરત તેમના રહેતા ક્યારેય સત્તા સંભાળશે નહીં.
જૈન ધર્મની શરૂઆત વિશે મતભેદ છે
ભારતીય સંસ્કૃતિ વિવિધ ફિલસૂફીની ઉત્પત્તિ માટે જાણીતી છે. આમાં તમામ પ્રકારની ફિલસૂફીઓ સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ જુએ છે. આ દાર્શનિક પરંપરામાં એક પ્રાચીન દર્શન ભારતીય સંસ્કૃતિને જૈન ધર્મના રૂપમાં સમૃદ્ધ કરી રહ્યું છે. કેટલાક વિદ્વાનો માને છે કે જૈન સંપ્રદાયની ઉત્પત્તિ સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિ દરમિયાન થઈ હતી. આ અંગે મતભેદ છે પરંતુ ઈશુ પૂર્વેની છઠ્ઠી સદીથી જૈન ધર્મનો વાસ્તવિક ઇતિહાસ શરૂ થાય છે તેવા ઐતિહાસિક પુરાવા છે. પ્રથમ મૌર્ય સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યએ જૈન ધર્મમાં દીક્ષા લીધા પછી જીવનના અંતમાં પશ્ચિમ ભારતમાં મહારાષ્ટ્ર અને કર્ણાટક સ્થળાંતર કર્યું હતું. આવી સ્થિતિમાં મૌર્ય કાળથી પશ્ચિમ ભારતમાં જૈન સંપ્રદાયોના પ્રભાવના મજબૂત પુરાવા છે.
જૈન રામાયણ અને મહારાષ્ટ્ર વચ્ચેનો સંબંધ
ઇસા પૂર્વથી મહારાષ્ટ્રમાં પ્રાકૃત ભાષાનો ઉપયોગ થાય છે. આ ભાષા મુખ્યત્વે સાતવાહન કાળના ઘણા રેકોર્ડમાં જોવા મળે છે. તેથી જ આ ભાષા મહારાષ્ટ્રીયન પ્રાકૃત તરીકે પ્રખ્યાત છે. જૈન ધર્મની માનવામાં આવતી આદ્ય-રામાયણ આ ભાષામાં ઉપલબ્ધ છે. એના પરથી વિદ્વાનો માને છે કે રામાયણની ઉત્પત્તિ મહારાષ્ટ્રમાં કે તેની આસપાસ થઈ હોવી જોઈએ. આ રામ કથાના રચયિતા વિમલસુરી જૈન સાધુ છે. તેમણે લખેલું પૌમચરિયુ રામાયણ જૈન સાહિત્યની 17 જુદી જુદી રામ કથાઓમાંથી સૌથી પ્રાચીન છે. પૌમચરિયુનો અર્થ થાય છે ‘પદ્મ (રામ)ની જીવનકથા’. વિમલસુરી પ્રથમ ‘હરિવંશાચાર્ય’ જૈન મહાભારતના રચયિતા પણ છે.
