Vallabh Ozarkar : ભારતીય ચૂંટણી પંચના એક મહત્વપૂર્ણ નિર્ણયે શુક્રવારે મહારાષ્ટ્રની રાજનીતિને હચમચાવી દીધી હતી. ગત વર્ષે શિવસેનામાં થયેલા વિભાગનથી પાર્ટી બે જૂથોમાં વહોંચાઇ ગઈ હતી. ત્યારબાદ આયોગે નામ અને ચૂંટણી ચિહ્ન ઉપર અધિકાર અંગે પોતાનો નિર્ણય સંભળાવ્યો છે. એકનાથ શિંદે જૂથ પાસે સત્તાવાર રીતે શિવસેના અને પાર્ટીનું ચૂંટણી ચિહ્ન ધનુષ્ય અને તીર યથાવત રહેશે. જ્યારે ઉદ્ધવ ઠાકરેના નેતૃત્વવાળી પાર્ટી પાસે અંતરિમ નામ શિવલેના યૂબીટી અને ચૂંટણી ચિન્હ તરીકે સળગતી મશાલ રહેશે.
ચૂંટણી પંચ કેવી રીતે નક્કી કરે છે કે કયું ચિન્હ કોને મલે?
વિધાનસભાની બહાર એક રાજનીતિક દળમાં વિભાજનને લઇને પ્રશ્ન થાય છે, સિંબોલ ઓર્ડર 1968ના પેરા 15માં કહેવામાં આવ્યું છે કે જ્યારે પંચ સંતુષ્ટ થઇ જાય કે એક માન્યતા પ્રાપ્ત રાજનીતિક દળના પ્રતિદ્વંદ્વી વર્ગ અથવા સમૂહ છે. જેમાંથી પ્રત્યેક ખુદ ને વાસ્તવિક પાર્ટી હોવાનો દાવો કરે છે ત્યારે આયોગ મામલાના દરેક ઉપલબ્ધ તથ્યો અને પરિસ્થિઓ અને તેના પ્રતિનિધિઓને સાંભળ્યા બાદ એ નક્કી કરી શકે છે કે તેમાંથી એવો એક પ્રતિદ્વંદ્વી વર્ગ અથવા સમૂહ અથવા એવો કોઈ પણ પ્રતિદ્વંદ્વી વર્ગ અથવા સમૂહ માન્યતા પ્રાપ્ત રાજનીતિક દળ નથી. આયોગનો નિર્ણય આમ પણ પ્રતિદ્વંદ્વી વર્ગો અથવા સમૂહો પર બંધનકર્તા હશે.
આયોગે સિમ્બોલ ઓર્ડર, 1968 હેઠળ નિર્ણય લીધો હતો
વિધાનસભાની બહાર રાજકીય પક્ષમાં વિભાજનના પ્રશ્ન પર, સિમ્બોલ્સ ઓર્ડર, 1968 ના પેરા 15 જણાવે છે: “જ્યારે કમિશન સંતુષ્ટ થાય છે … કે માન્યતાપ્રાપ્ત રાજકીય પક્ષને હરીફ કરતા વર્ગો અથવા જૂથો છે, જેમાંથી દરેક દાવો કરી શકે છે કે તે પક્ષ , કમિશન, કેસની તમામ ઉપલબ્ધ હકીકતો અને સંજોગોને ધ્યાનમાં રાખીને અને (તેમના) પ્રતિનિધિઓને સાંભળ્યા પછી … નક્કી કરે છે કે આવા હરીફ વર્ગ અથવા જૂથ અથવા આવા કોઈપણ હરીફ વર્ગ અથવા જૂથ માન્ય રાજકીય પક્ષ નથી અને પંચનો નિર્ણય આવા તમામ હરીફ વર્ગો અથવા જૂથો માટે બંધનકર્તા રહેશે.
આ નિયમ સૌપ્રથમ 1968માં કોંગ્રેસના ભાગલા વખતે લાગુ કરવામાં આવ્યો હતો
સિમ્બોલ ઓર્ડર, 1968 હેઠળનો પ્રથમ કેસ ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસમાં વિભાજનનો હતો. પ્રથમ વિભાજન 1969 માં થયું હતું. જૂના નેતાઓ કે કામરાજ, નીલમ સંજીવા રેડ્ડી, એસ નિજલિંગપ્પા, અને અતુલ્ય ઘોષ, જેઓ સિન્ડિકેટ તરીકે ઓળખાય છે, તેમણે ઈન્દિરા ગાંધીને કોંગ્રેસમાંથી હાંકી કાઢ્યા, અને પક્ષ નિજલિંગપ્પા અને ઈન્દિરા ગાંધીની આગેવાની હેઠળની “જૂની” કોંગ્રેસ (ઓ) બની ગઈ. “કોંગ્રેસ (જે) ના નેતૃત્વ હેઠળ “જૂની” કોંગ્રેસ, એટલે કે કોંગ્રેસ-ઓ, કાવડ વહન કરતા બળદની જોડીનું પક્ષ પ્રતીક જાળવી રાખ્યું, જ્યારે ઈન્દિરા ગાંધી જૂથ, કોંગ્રેસ-જેને તેના વાછરડા સાથે ગાયનું પ્રતીક આપવામાં આવ્યું.
1968 પહેલા શું થયું હતું?
1968 પહેલા ચૂંટણી પંચે ઓપરેશન ઓફ ઈલેક્શન્સ રૂલ્સ, 1961 હેઠળ નોટિફિકેશન અને એક્ઝિક્યુટિવ ઓર્ડર જારી કર્યા હતા. 1968 પહેલા પાર્ટીનું સૌથી હાઈ-પ્રોફાઈલ વિભાજન 1964માં CPIમાં હતું. એક અલગ જૂથે ડિસેમ્બર 1964માં સીપીઆઈ (માર્કસવાદી) તરીકે માન્યતા મેળવવા ચૂંટણી પંચનો સંપર્ક કર્યો હતો. તેમણે ચૂંટણી પંચને આંધ્રપ્રદેશ, કેરળ અને પશ્ચિમ બંગાળના સાંસદો અને ધારાસભ્યોની યાદી સુપરત કરી હતી જેઓ તેમને સમર્થન આપી રહ્યા હતા.
ચૂંટણી પંચે નવા જૂથને CPI(M) તરીકે માન્યતા આપી હતી. ચૂંટણી પંચે શોધી કાઢ્યું હતું કે ત્રણ રાજ્યોમાં, વિખૂટા પડેલા જૂથને ટેકો આપતા સાંસદો અને ધારાસભ્યો દ્વારા મળેલા મત ચાર ટકાથી વધુ હતા.
પ્રતીક વિવાદ ઉકેલવા માટે ફ્લોર ટેસ્ટ સિવાય કોઈ રસ્તો છે?
અત્યાર સુધી, આવા લગભગ તમામ વિવાદોમાં, પક્ષના પ્રતિનિધિઓ/પદાધિકારીઓ, સાંસદો અને ધારાસભ્યોની સ્પષ્ટ બહુમતી એક જૂથને સમર્થન આપે છે. શિવસેનાના કિસ્સામાં, પક્ષના મોટાભાગના ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓએ શિંદેનો પક્ષ લીધો હતો. જ્યારે પણ ચૂંટણી પંચ પાર્ટી સંગઠનમાં સમર્થનના આધારે હરીફ જૂથોની તાકાતનું પરીક્ષણ કરી શક્યું નથી (પદાધિકારીઓની સૂચિ પરના વિવાદને કારણે), તેણે ફક્ત ચૂંટાયેલા સાંસદો અને ધારાસભ્યોમાં બહુમતીનું પરીક્ષણ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે.
જે જૂથને પિતૃ પક્ષનું પ્રતીક ન મળે તેનું શું થશે?
કોંગ્રેસમાં વિભાજનમાં પ્રથમ વખત, ચૂંટણી પંચે કોંગ્રેસ (ઓ) અને જગજીવન રામની આગેવાની હેઠળના તૂટેલા જૂથ બંનેને માન્યતા આપી. કોંગ્રેસ (O) ની કેટલાક રાજ્યોમાં નોંધપાત્ર હાજરી હતી અને તે પ્રતીક ઓર્ડરના પેરા 6 અને 7 હેઠળ પક્ષોની માન્યતા માટે નિર્ધારિત માપદંડોને પૂર્ણ કરે છે.
