Vande Mataram 150 Years : વંદે માતરમના 150 વર્ષ પૂરા થવા પર વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી શુક્રવારે રાજધાની નવી દિલ્હીના ઈન્દિરા ગાંધી ઇન્ડોર સ્ટેડિયમમાં વર્ષ દરમિયાન ચાલનાર ઉજવણીની શરૂઆત કરશે. વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી આ કાર્યક્રમમાં સ્મારક ટપાલ ટિકિટ અને સિક્કો પણ બહાર પાડશે. ‘વંદે માતરમ’ સંબંધિત કાર્યક્રમોનું આયોજન આવતા વર્ષે 7મી નવેમ્બર 2026 સુધી કરવામાં આવશે.
વંદે માતરમની રચના કોણે અને ક્યારે કરી હતી?
ભારતના રાષ્ટ્રીય ગીત વંદે માતરમની રચના બંકિમચંદ્ર ચટ્ટોપાધ્યાયે કરી હતી. વંદે માતરમ પ્રથમ વાર 7 નવેમ્બર 1875ના રોજ સાહિત્યિક સામયિક બંગદર્શનમાં પ્રકાશિત થયું હતું. ત્યારબાદ બાદમાં બંકિમચંદ્ર ચટ્ટોપાધ્યાયે 1882માં પ્રકાશિત થયેલી તેમની અમર નવલકથા આનંદમઠ માં તેનો સમાવેશ કર્યો હતો. વર્ષ 1907માં, મેડમ ભીખાજી કામાએ બર્લિનના સ્ટુટગાર્ટમાં ભારતની બહાર પ્રથમ વખત તિરંગો ધ્વજ ફરકાવ્યો હતો. તે ધ્વજ પર વંદે માતરમ્ લખેલું હતું.
વંદે માતરમ રાષ્ટ્રવાદી ચિંતનમાં સીમાચિહ્ન
વંદે માતરમની રચનાને રાષ્ટ્રવાદી ચિંતનમાં સીમાચિહ્નરૂપ માનવામાં આવે છે. તે માતૃભૂમિ પ્રત્યેની ભક્તિ અને આધ્યાત્મિક આદર્શવાદના સમન્વયનું પ્રતીક છે. બંકિમચંદ્ર ચટ્ટોપાધ્યાયે તેમના લખાણો દ્વારા બંગાળી સાહિત્યને સમૃદ્ધ બનાવ્યું એટલું જ નહીં, પરંતુ ભારતના પ્રારંભિક રાષ્ટ્રવાદી ચળવળ માટે મૂળભૂત વૈચારિક સિદ્ધાંતો પણ નિર્ધારિત કર્યા હતા. વંદે માતરમમાં તેમણે દેશને માતૃભૂમિને માતા તરીકે જોવાની સમજણ આપી હતી.
વંદે માતરમ – અંગ્રેજો સામે વિરોધ પ્રદર્શનનું ગીત
ઓક્ટોબર 1905માં ઉત્તર કલકત્તામાં માતૃભૂમિને એક ચળવળ અને ધાર્મિક જુસ્સા તરીકે પ્રોત્સાહન આપવા માટે ‘બંદે માતરમ સંપ્રદાય’ની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. આ સંપ્રદાયના સભ્યો દર રવિવારે ‘વંદે માતરમ’ ગાતા પ્રભાત ફેરી કાઢતા હતા અને માતૃભૂમિના સમર્થનમાં લોકો પાસેથી સ્વૈચ્છિક દાન પણ લેતા હતા. રવીન્દ્રનાથ ટાગોરને પણ કેટલીક વાર આ સંપ્રદાયના પ્રભાત ફેરીમાં સામેલ કરવામાં આવ્યા હતા.
20 મે 1906ના રોજ, બારીસાલ (હવે બાંગ્લાદેશમાં છે) માં અભૂતપૂર્વ વંદે માતરમ સરઘસ કાઢવામાં આવ્યું હતું. આ સરઘસમાં દસ હજારથી વધુ લોકોએ ભાગ લીધો હતો. હિન્દુ અને મુસ્લિમો બંને વંદે માતરમ ધ્વજ લઈને શહેરની મુખ્ય શેરીઓમાં કૂચ કરી રહ્યા હતા.
1906માં દૈનિક વંદે માતરમ દૈનિકનું સંપાદન શરૂ થયું
ઓગસ્ટ 1906માં બિપિનચંદ્ર પાલના સંપાદન હેઠળ વંદે માતરમ નામનું અંગ્રેજી દૈનિક શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું, જેમાં શ્રી અરવિંદ પાછળથી સંયુક્ત સંપાદક તરીકે જોડાયા હતા. પોતાના તીક્ષ્ણ અને પ્રભાવશાળી તંત્રીલેખો દ્વારા આ અખબાર ભારતના લોકો સુધી આત્મનિર્ભરતા, એકતા અને રાજકીય ચેતનાનો સંદેશ પહોંચાડવા, ભારતને જાગૃત કરવાનું એક શક્તિશાળી માધ્યમ બન્યું. નિર્ભયતાથી રાષ્ટ્રવાદનો પ્રચાર કરતા, યુવા ભારતીયોને સંસ્થાનવાદી ગુલામીમાંથી બહાર આવવા માટે પ્રેરિત કરતા, ‘વંદે માતરમ્’ દૈનિક રાષ્ટ્રવાદી વિચારો વ્યક્ત કરવા અને જનમતને એકત્ર કરવા માટેનું એક શ્રેષ્ઠ પ્લેટફોર્મ બન્યું.
જ્યારે બ્રિટિશ સરકાર ‘વંદે માતરમ’થી ગભરાઈ ગઈ હતી
ગીતો અને સૂત્રોચ્ચાર બંનેના રૂપમાં ‘વંદે માતરમ’ના વધતા પ્રભાવથી ભયભીત બ્રિટિશ સરકારે તેનો પ્રચાર પ્રસાર રોકવા માટે કડક પગલાં લીધાં હતાં. પૂર્વ બંગાળના નવનિર્મિત પ્રાંતની સરકારે શાળાઓ અને કોલેજોમાં ‘વંદે માતરમ’ ગાવા અથવા બોલવા પર પ્રતિબંધ મૂકતા પરિપત્રો બહાર પાડ્યા છે. શૈક્ષણિક સંસ્થાઓને માન્યતા રદ કરવાની ધમકી આપવામાં આવી હતી, અને રાજકીય ચળવળમાં ભાગ લેનારા વિદ્યાર્થીઓને સરકારી નોકરીમાંથી હાંકી કાઢવાની ધમકી આપવામાં આવી હતી.
નવેમ્બર 1905માં બંગાળના રંગપુરની એક શાળાના 200 વિદ્યાર્થીઓમાંથી એકને વંદે માતરમ ગાવા બદલ દરેકને 5 રૂપિયાનો દંડ ફટકારવામાં આવ્યો હતો. રંગપુરમાં ભાગલાનો વિરોધ કરનારા અગ્રણી નેતાઓને વિશેષ કોન્સ્ટેબલ તરીકે કામ કરવા અને વંદે માતરમ ગાવાનું બંધ કરવાની સૂચના આપવામાં આવી હતી.
નવેમ્બર 1906માં ધુલિયા (મહારાષ્ટ્ર)માં એક વિશાળ સભામાં વંદે માતરમના નારા લગાવવામાં આવ્યા હતા. 1908માં બેલગામ (કર્ણાટક)માં, જે દિવસે લોકમાન્ય તિલકને બર્માના માંડલે મોકલવામાં આવી રહ્યા હતા, તે દિવસે પોલીસે ઘણા છોકરાઓને માર માર્યો હતો અને વંદે માતરમ ગાવાની વિરુદ્ધ મૌખિક આદેશ હોવા છતાં આમ કરવા બદલ ઘણા લોકોની ધરપકડ કરી હતી.
વંદે માતરમ્ ઉભરતા ભારતીય રાષ્ટ્રવાદનું સૂત્ર કેવી રીતે બન્યું?
- 1896માં રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે કોંગ્રેસના અધિવેશનમાં ‘વંદે માતરમ’ ગાયું હતું.
- 1905ના અંધાધૂંધીના દિવસોમાં, જ્યારે બંગાળમાં વિભાજન વિરોધી અને સ્વદેશી આંદોલન થયું હતું, ત્યારે વંદે માતરમ ગીત અને સૂત્રની અપીલ પણ ખૂબ જ શક્તિશાળી બની હતી. તે જ વર્ષે, ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસના વારાણસી અધિવેશનમાં, ‘વંદે માતરમ’ ગીત સમગ્ર ભારતમાં પ્રસંગો માટે અપનાવવામાં આવ્યું હતું.
- એપ્રિલ 1906માં, નવા બનેલા પૂર્વ બંગાળ પ્રાંતના બારીસાલમાં બંગાળ પ્રાંતીય પરિષદ દરમિયાન, બ્રિટિશ અધિકારીઓએ વંદે માતરમના જાહેરમાં સૂત્રોચ્ચાર કરવા પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો અને છેવટે આ પરિષદ પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો. આદેશનો અનાદર કરીને, પ્રતિનિધિઓએ સૂત્રોચ્ચાર કરવાનું ચાલુ રાખ્યું અને પોલીસ દ્વારા ભારે દમનનો સામનો કરવો પડ્યો.
- મે 1907માં, લાહોરમાં, યુવા પ્રદર્શનકારીઓના એક સમૂહે બ્રિટિશ રાજના આદેશની અવગણના કરીને સરઘસ કાઢ્યું અને રાવલપિંડીમાં સ્વદેશી નેતાઓની ધરપકડની નિંદા કરવા માટે વંદે માતરમના નારા લગાવ્યા. આ પ્રદર્શનને પોલીસ દ્વારા ક્રૂર દમનનો સામનો કરવો પડ્યો હતો, તેમ છતાં યુવાનો દ્વારા નિર્ભય સૂત્રોચ્ચાર દેશભરમાં ફેલાયેલી પ્રતિકારની વધતી જતી ભાવનાને પ્રતિબિંબિત કરે છે.
- 27 ફેબ્રુઆરી 1908ના રોજ, તુતીકોરિન (તામિલનાડુ)માં કોરલ મિલ્સના લગભગ એક હજાર કામદારોએ સ્વદેશી સ્ટીમ નેવિગેશન કંપની સાથે એકતા દર્શાવવા અને સત્તાવાળાઓની દમનકારી કાર્યવાહી સામે હડતાલ પર ઉતરી હતી. તેઓએ વિરોધ અને દેશભક્તિના પ્રતીક તરીકે વંદે માતરમના સૂત્રોચ્ચાર કરીને મોડી રાત સુધી શેરીઓમાં કૂચ કરી હતી.
- જૂન 1908માં, લોકમાન્ય તિલકની સુનાવણી દરમિયાન, હજારો લોકો વંદે માતરમના નારા લગાવતા એકતા દર્શાવવા માટે બોમ્બે પોલીસ કોર્ટની બહાર એકઠા થયા હતા. બાદમાં 21 જૂન 1914ના રોજ તિલકની મુક્તિ પર પૂણેમાં તેમનું જોરદાર સ્વાગત કરવામાં આવ્યું અને તેમણે સ્થાન ગ્રહણ કર્યા બાદ પણ ભીડે લાંબા સમય સુધી વંદે માતરમનો જાપ કરવાનું ચાલુ રાખ્યું હતું.
