શ્યામલાલ યાદવ, મનોજ સીજી : ફરી એકવાર મહિલા અનામત બિલ ચર્ચામાં છે. આ બિલ છેલ્લા 27 વર્ષથી સંસદમાં પેન્ડિંગ છે. એચડી દેવગૌડાની આગેવાની હેઠળની સરકાર દ્વારા સપ્ટેમ્બર 1996 માં મહિલાઓ માટે સંસદમાં બેઠકો અનામત રાખવાનો પ્રથમ પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો હતો.
ત્યારથી લગભગ દરેક સરકારે તેને આગળ વધારવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. કોંગ્રેસની આગેવાની હેઠળની યુપીએ સરકાર પણ તેને 2010 માં રાજ્યસભામાં પાસ કરાવવામાં સફળ રહી હતી. પરંતુ રાજકીય ઈચ્છાશક્તિ અને સર્વસંમતિના અભાવે આ પગલું સફળ થઈ શક્યું ન હતુ.
પ્રથમ પ્રયાસઃ સંયુક્ત મોરચાની સરકાર
13-પક્ષીય યુનાઈટેડ ફ્રન્ટ સરકારના કાયદા રાજ્ય મંત્રી રમાકાંત ડી ખલાપે 12 સપ્ટેમ્બર, 1996 ના રોજ પહેલીવાર લોકસભામાં મહિલા અનામત બિલ રજૂ કર્યું હતું. આ એક આશ્ચર્યજનક પગલું હતું. જનતા દળના ઘણા નેતાઓ અને સત્તાધારી ગઠબંધનના અન્ય ઘટકો તેની તરફેણમાં ન હતા. બીજે દિવસે બિલ સીપીઆઈના ગીતા મુખર્જીની આગેવાની હેઠળની સંયુક્ત સમિતિને મોકલવામાં આવ્યું હતું.
સંસદીય પેનલના 31 સભ્યો (તત્કાલીન સાંસદો) મમતા બેનર્જી, મીરા કુમાર, સુમિત્રા મહાજન, નીતિશ કુમાર, શરદ પવાર, વિજય ભાસ્કર રેડ્ડી, સુષ્મા સ્વરાજ, ઉમા ભારતી, ગિરિજા વ્યાસ, રામ ગોપાલ યાદવ, સુશીલ કુમાર શિંદે અને હન્નાન મોલ્લા હતા. .
પેનલે સાત મુખ્ય સૂચનો કર્યા હતા. પેનલના સભ્યો સહમત થયા કે, મહિલાઓને એક તૃતીયાંશથી ઓછું અનામત ન મળવું જોઈએ. પેનલે એવું પણ સૂચન કર્યું હતું કે, રાજ્યસભા અને વિધાન પરિષદોમાં પણ મહિલાઓ માટે બેઠકો અનામત હોવી જોઈએ.
સમિતિની ભલામણ અનુસાર, લોકસભા અને રાજ્ય વિધાનસભાઓમાં મહિલાઓ માટે આરક્ષણ શરૂઆતમાં 15 વર્ષ માટે હોવું જોઈએ. આ સમયગાળા પછી રિઝર્વેશન આપવું કે નહીં તે નક્કી કરવા સમીક્ષા કરવામાં આવશે. તેમણે એ પણ સૂચવ્યું કે, એંગ્લો-ઈન્ડિયન સમુદાયમાંથી નામાંકિત સભ્યોમાંથી એક, પરિભ્રમણ દ્વારા, એક મહિલા હશે.
પેનલે એવા રાજ્યો વિશે પણ વાત કરી હતી જ્યાં અનુસૂચિત જાતિ (SC) અને અનુસૂચિત જનજાતિ (ST) માટે વર્તમાન અનામત ‘ત્રણ બેઠકો કરતાં ઓછી’ હતી. આવા કિસ્સામાં, સમિતિએ એક પરિભ્રમણ નીતિ સૂચવી: પ્રથમ ટર્મમાં મહિલાઓ માટે એક સીટ આરક્ષિત અને બીજી ટર્મમાં બીજી અનામત સીટ, ત્રીજી ટર્મમાં બિન અનામત બેઠકો સાથે.
કમિટીએ ડિસેમ્બર 1996માં તેનો અહેવાલ સુપરત કર્યો હતો. પરંતુ આનો ભારે વિરોધ થયો હતો. જેમાં બિહારના વર્તમાન મુખ્યમંત્રી નીતિશ કુમાર પણ સામેલ હતા, જેમણે ઓબીસી મહિલાઓ માટે અનામતની વાત કરી હતી.
નિતિશ કુમારે તેમની અસંમતિ નોંધમાં કહ્યું, “આ બિલ અનુસૂચિત જાતિ અને અનુસૂચિત જનજાતિની મહિલાઓને અનામત પ્રદાન કરે છે. મારો મત છે કે ઓબીસી મહિલાઓને પણ યોગ્ય સન્માન મળવું જોઈએ. તેથી, હું ઈચ્છું છું કે, અનામતમાં એક તૃતીયાંશ લોકોનો સમાવેશ થવો જોઈએ. ઓબીસીમાં મહિલાઓનો સમાવેશ થવો જોઈએ. અનામત ઓબીસી વસ્તીના પ્રમાણમાં હોવી જોઈએ. મોલ્લા, યાદવ અને ડીએમકેના પીએન શિવાની સમાન અસંમત નોંધો હતી.
16 મે, 1997 ના રોજ આ બિલ લોકસભામાં ચર્ચા માટે લાવવામાં આવ્યું હતું, પરંતુ શાસક ગઠબંધનની અંદરથી તેને ભારે વિરોધનો સામનો કરવો પડ્યો હતો. ચર્ચા દરમિયાન દિવંગત સમાજવાદી સાંસદ શરદ યાદવે પોતાનું વિવાદાસ્પદ નિવેદન આપ્યું હતું. તેમણે કહ્યું, “કોણ સ્ત્રી છે અને કોણ નથી, અમે માત્ર કાપેલા વાળવાળી મહિલાઓને રહેવા દઈશું નહીં.”
તેમણે દલીલ કરી હતી કે, જો આ બિલ પસાર થશે, તો ટૂંકા વાળ ધરાવતી મહિલાઓ ( મતલબ શિક્ષિત અને ‘આધુનિક’ મહિલાઓ માટે વપરાતી સૌમ્યોક્તિ) વિધાનસભાઓ પર ‘પ્રભુત્વ’ કરશે.
યાદવનું નિવેદન ટૂંક સમયમાં હેડલાઈન્સ બની ગયું. હિન્દી બેલ્ટના નેતાઓએ ઓબીસી સબ-ક્વોટાની માંગને કારણે બિલનો વિરોધ કર્યો હતો. યુનાઈટેડ ફ્રન્ટ સરકાર બિલ પસાર કરી શકી ન હતી અને લોકસભાના વિસર્જન સાથે તેનો અંત આવ્યો હતો.
બીજો પ્રયાસઃ એનડીએ સરકાર
1998 અને 2004 ની વચ્ચે, અટલ બિહારી વાજપેયીની આગેવાની હેઠળની એનડીએ સરકારે આ બિલને પસાર કરાવવા માટે ઘણી વખત પ્રયાસ કર્યો. પહેલીવાર 13 જુલાઈ 1998 ના રોજ લોકસભામાં અરાજકતાનું દ્રશ્ય જોવા મળ્યું હતું. તત્કાલિન કાયદા મંત્રી એમ થંબી દુરાઈએ બિલ રજૂ કરવાનો પ્રયાસ કરતા જ રાષ્ટ્રીય જનતા દળ (આરજેડી) અને સમાજવાદી પાર્ટી (એસપી) ના સાંસદોએ તેમનો વિરોધ નોંધાવ્યો હતો. હોબાળા વચ્ચે, આરજેડી સાંસદ સુરેન્દ્ર પ્રસાદ યાદવે સ્પીકર જીએમસી બાલયોગી પાસેથી બિલની નકલો છીનવી લીધી અને ફાડી નાખી હતી.
હવે બિહાર સરકારના મંત્રી, સુરેન્દ્રએ તાજેતરમાં કહ્યું કે, તેમણે બિલની એક નકલ ફાડી નાખી કારણ કે બીઆર આંબેડકર તેમના સપનામાં આવ્યા હતા અને તેમને આવું કરવાનું કહ્યું હતું.
બિલ બીજા દિવસે પ્રસ્તાવના માટે પણ સૂચિબદ્ધ હતું, પરંતુ ‘સહમતિ’ શક્ય ન હોવાથી સ્પીકરે તેને મોકૂફ રાખ્યું હતું. તે વર્ષે ડિસેમ્બરમાં પણ આવા જ દ્રશ્યો સામે આવ્યા હતા. 11 ડિસેમ્બર 1998ના રોજ, સાંસદો લોકસભામાં નિયંત્રણની બહાર જતા જોવા મળ્યા હતા. મમતા બેનર્જીએ સપા સાંસદ દરોગા પ્રસાદ સરોજને સ્પીકર સીટ તરફ જતા રોકવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો.
એસપીની આગેવાની હેઠળના નેશનલ ડેમોક્રેટિક ફ્રન્ટ, બહુજન સમાજ પાર્ટી (બીએસપી) અને મુસ્લિમ લીગના સભ્યોના વિરોધ છતાં, બિલ આખરે 23 ડિસેમ્બર 1998ના રોજ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. એનડીએના સાથી પક્ષોમાં પણ આ અંગે મતભેદ હતા.
બિલનો વિરોધ કરનાર નીતિશ તે સમયે રેલવે મંત્રી હતા. જો કે, એપ્રિલ 1999 માં વાજપેયી સરકારના પતન પછી ગૃહના વિસર્જનને કારણે બિલ સમાપ્ત થઈ ગયું.
વાજપેયી સરકારે ફરી પ્રયાસ કર્યો
વાજપેયીના નેતૃત્વમાં એનડીએ સરકારની રચના બાદ 23 ડિસેમ્બર 1999 ના રોજ તત્કાલિન કાયદા મંત્રી રામ જેઠમલાણીએ આ બિલ રજૂ કર્યું હતું. ફરી એકવાર સપા, બસપા અને આરજેડીના સભ્યોએ તેનો વિરોધ કર્યો.
ત્યારબાદ વાજપેયી સરકારે 2000, 2002 અને 2003 માં ત્રણ વખત બિલને આગળ ધપાવવાનો પ્રયાસ કર્યો, પરંતુ તે સમયે કોંગ્રેસ અને ડાબેરીઓ જેવા મુખ્ય વિરોધ પક્ષોના સમર્થન છતાં તે સફળ થયું ન હતું. 2003 માં તત્કાલિન પ્રમુખ મનોહર જોશીએ સર્વપક્ષીય બેઠક બોલાવીને સર્વસંમતિ બનાવવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો પરંતુ નિષ્ફળ ગયો હતો.
યુપીએ બિલ પર ભાર મૂક્યો હતો
મે 2004 માં સત્તા સંભાળનાર વડાપ્રધાન મનમોહન સિંહની આગેવાની હેઠળની સરકારે કોમન મિનિમમ પ્રોગ્રામની જાહેરાત કરી હતી. તત્કાલિન રાષ્ટ્રપતિ એપીજે અબ્દુલ કલામે 2004 માં સંસદમાં તેમના પ્રથમ સંયુક્ત સંબોધનમાં સરકારની પ્રતિબદ્ધતાનો પુનરોચ્ચાર કર્યો હતો. પરંતુ તે સરળ નહોતું, કારણ કે યુપીએના કેટલાક મુખ્ય ઘટકો જેમ કે આરજેડી તેની તરફેણમાં ન હતા. ત્યારે આરજેડી ચીફ લાલુ પ્રસાદ યાદવ રેલ્વે મંત્રી હતા.
યુપીએ સરકારે આખરે 6 મે, 2008 ના રોજ બિલ રજૂ કર્યું અને હંમેશની જેમ સંસદમાં નાટકીય દ્રશ્યો સર્જાયા. કાયદા મંત્રી એચઆર ભારદ્વાજ ઉભા થાય તે પહેલા સપા સાંસદ અબુ આઝમી બિલની કોપી છીનવી લેવા તેમની તરફ આગળ વધ્યા હતા, જ્યારે મહિલા અને બાળ વિકાસ મંત્રી રેણુકા ચૌધરી અને કેટલાક અન્ય કોંગ્રેસી સાંસદોએ તેમને રોકવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો અને ભારદ્વાજને ઘેરી લીધા હતા. સપાના અન્ય એક સાંસદે ગૃહના વેલમાં ફાટેલા કાગળના ટુકડા ફેંક્યા.
કોંગ્રેસના સાંસદોએ તેમની આસપાસ સુરક્ષા ઘેરો બનાવ્યા પછી, ભારદ્વાજે આખરે બિલ રજૂ કર્યું, જેને પાછળથી સંસદની સ્થાયી સમિતિને મોકલવામાં આવ્યું.
આ બિલ લોકસભા અને વિધાનસભામાં શક્ય હોય ત્યાં સુધી એક તૃતીયાંશ બેઠકો મહિલાઓ માટે અનામત રાખવા અને લોકસભા અને રાજ્ય વિધાનસભાઓમાં અનુસૂચિત જાતિ અને અનુસૂચિત જનજાતિ માટે અનામત બેઠકોમાંથી એક તૃતીયાંશ બેઠકો માટે જોગવાઈ કરવા માંગે છે. સ્ત્રીઓ માટે.
આ સમિતિએ ડિસેમ્બર 2009 માં સંસદમાં પોતાનો અહેવાલ સુપરત કર્યો હતો. સમિતિએ ભલામણ કરી હતી કે, બિલને કોઈપણ વિલંબ વિના તેના વર્તમાન સ્વરૂપમાં પસાર કરવામાં આવે. 31 સભ્યોની પેનલના બે સભ્યો, સપાના નેતાઓ વીરેન્દ્ર ભાટિયા અને શૈલેન્દ્ર કુમારે તેમની અસંમતિ નોંધાવી હતી. મુખર્જી પેનલની જેમ, તે પણ સૂચન કરે છે કે, સરકારે યોગ્ય સમયે ઓબીસી મહિલાઓ અને કેટલાક લઘુમતીઓ માટે અનામતની અંદર અનામતની માંગ પર વિચાર કરવો જોઈએ.
9 માર્ચ, 2010 : સરકારને રાજ્યસભામાં સફળતા મળી
2010 માં એક પ્રગતિ થઈ. આરજેડી તે સમયે યુપીએ સરકારનો ભાગ ન હતો અને તેણે સપા સાથે બહારથી સમર્થન આપ્યું હતું. આશ્ચર્યજનક રીતે નીતિશ કુમારે યુ-ટર્ન લીધો અને તેમના વરિષ્ઠ પક્ષના સાથીદાર શરદ યાદવને શરમજનક બનાવતા બિલને સમર્થન આપ્યું.
બે દિવસની ઉત્સાહપૂર્ણ ચર્ચા પછી, 9 માર્ચ, 2010 ના રોજ, રાજ્યસભાએ બે તૃતીયાંશ બહુમતી સાથે બિલ પસાર કર્યું – ભાજપ અને ડાબેરીઓ, જેઓ વિરોધમાં હતા, તેમણે પણ તેને ટેકો આપ્યો. તરફેણમાં 186 મત પડ્યા હતા અને વિરોધમાં માત્ર એક મત ખેડૂત નેતા શરદ જોશીનો હતો.
બિલ પાસ થયાના એક દિવસ પહેલા રાજ્યસભામાં અરાજકતાનું દ્રશ્ય જોવા મળ્યું હતું. સપાના નંદ કિશોર યાદવ અને કમલ અખ્તર તત્કાલીન અધ્યક્ષ હામિદ અંસારીના ટેબલ પર ચઢી ગયા હતા. નંદ કિશોરે માઇક્રોફોન પણ ઉખાડી નાખ્યો અને આરજેડીના રજની પ્રસાદે બિલની કોપી ફાડીને અધ્યક્ષ પર ફેંકી દીધી. સપાના વીરપાલ સિંહ યાદવ, અપક્ષ એજાઝ અલી, લોક જનશક્તિ પાર્ટીના સાબીર અલી અને આરજેડીના સુભાષ યાદવે પણ ચર્ચાને રોકવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો.
આ પણ વાંચો – વિશ્વના 10 મોટા લોકશાહી દેશોની સંસદમાં મહિલાઓનું પ્રતિનિધિત્વ છે? ભારતની સરખામણીમાં કેટલું વધુ, કેટલું ઓછું?
જે દિવસે બિલ પસાર થયું, તે સાતેયને ‘અનૈતિક’ વર્તણૂક માટે સસ્પેન્ડ કરવામાં આવ્યા અને માર્શલોની મદદથી બહાર કાઢવામાં આવ્યા. જ્યારે બસપાએ વોકઆઉટ કર્યું, તૃણમૂલ કોંગ્રેસે વોટિંગમાં ભાગ લીધો ન હતો.
જો કે, યુપીએ સરકારે ભાજપ અને ડાબેરી પક્ષોના સમર્થન છતાં બિલ લોકસભામાં પસાર કરાવવાની રાજકીય ઈચ્છા દર્શાવી ન હતી. 2011માં સ્પીકર મીરા કુમારે મડાગાંઠ તોડવા માટે સર્વપક્ષીય બેઠક બોલાવી હતી, પરંતુ તે પણ નિરર્થક રહી.
