ધરતી પર કરોડો વર્ષોથી વિવિધ પ્રજાતિના મગર નિવાસ કરી રહ્યા છે અને પોતાના આ જીવનકાળ દરમિયાન તેમણે વિશિષ્ઠ રીતે રોગ પ્રતિકારક શક્તિ વિકસીત કરી લીધી છે, જે તેમને નદી-સમુદ્ર અને કાદવ-કિચડમાં રહેલા હાનિકારક સુક્ષ્મજીવોથી બચવામાં મદદ કરે છે. ‘નેચર કોમ્યુનિકેશન્સ’માં તાજેતરમાં પ્રકાશિત એક અભ્યાસમાં ખારા પાણીમાં રહેતા ઘડિયાળ પ્રજાતિના મગરોમાં જોવા મળતું એન્ટિમાઈક્રોબાયલ પ્રોટીન ‘ડિફેંસિન્સ’ પર સંશોધન કરવામાં આવ્યું છે. આ પ્રોટીન ઘડિયાળ મગરોમાં સંક્રમણ બીમારી સામે લડવામાં / બચવામાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવે છે.
ચેપી સુક્ષ્મસજીવોને મારીને શરીરને સુરક્ષિત રાખવામાં નિર્ણાયક
જેમ જેમ એન્ટિબાયોટિક-પ્રતિરોધક સુક્ષ્મસજીવોની સંખ્યામાં વધારો થઇ રહ્યો છે, તેમ તેમ નવી અને અસરકારક સારવારની આપણી જરૂરિયાતો વધી રહી છે. ઘડિયાળ પ્રજાતિના મગરમાં જોવા મળતા ડિફેંસિન્સ પ્રોટીનમાંથી જીવનરક્ષક દવાઓ વિકસીત કરવાના પ્રયાસો ચાલી રહ્યા છે. છોડ અને પ્રાણીઓમાં ડિફેંસિન્સ અત્યંત ઓછી માત્રામાં જોવા મળે છે. છોડમાં સામાન્ય રીતે ડિફેંસિન્સ ફુલ અને પાંદડામાં બને છે જ્યારે પશુ (જીવો)માં તે શ્વેત રક્તકણો અને મ્યુકસ (ફેફસાં અને આંતરડા)માં બને છે. તેમની ચેપ સુક્ષ્મજીવોને મારીને શરીરનું રક્ષણ કરવામાં નિર્ણાયક ભૂમિકા હોય છે.
બીમારી ફેલાતા તમામ સુક્ષ્મજીવો સામે લડવામાં સક્ષમ
છોડ અને પ્રાણીઓની વિવિધ પ્રજાતિઓમાં જોવા મળતા ડિફેંસિન્સના અભ્યાસે દર્શાવ્યું છે કે, તે બીમારી ફેલાતા સૂક્ષ્મજીવોની વિશાળ ફૌજ સામે લડી શકે છે. આ સુક્ષ્મસજીવોમાં બેક્ટેરિયા, ફૂગ, વાયરસ અને કેન્સરના કોષોનો પણ સમાવેશ થાય છે. ડિફેંસિન્સ સામાન્ય રીતે આ સુક્ષ્મસજીવોને તેમના કોષ પટલ પર જ મારી નાંખે છે. ડિફેંસિન્સ આ સુક્ષ્મજીવો કોષોના સંપર્કમાં આવ્યા પછી તેમના કોષ પટલનેમાં છેદ કરી દે છે, જેના કારણે કોષની અંદરના સૂક્ષ્મજીવો લીક થવા લાગે છે અને અંતે તે મૃત્યુ પામે છે.
ગંદા પાણીમાં રહેવા છતાં ઘડિયાળ મગરને ભાગ્યે જ ચેપ લાગે છે
ગંદા પાણીમાં રહેતા હોવા છતાં ઘડિયાળ મગરને ભાગ્યે જ ચેપ લાગે છે, જ્યારે શિકાર કરતી વખતે કે પોત-પોતાના વિસ્તાર પર અધિકારની જંગ દરમિયાન ઘણીવાર ઘાયલ થાય છે. આ બાબત સૂચવે છે કે મગરની રોગ પ્રતિકારક શક્તિ મજબૂત છે. ખારા પાણીના મગરોના જીનોમનો અભ્યાસ કરવા માટે, વૈજ્ઞાનિકોએ એક ખાસ ડિફેંસિન્સ ‘CPOBD13’ શોધી કાઢ્યું છે જે કેન્ડીડા એલબીકાન્સ નામના ફૂગને અસરકારક રીતે મારી શકે છે.
કેન્ડીડા એલબીકાન્સ એ દુનિયાભરમાં મનુષ્યોમાં ફંગસની બીમારી ફેલાવા પાછળનું મુખ્ય કારણ છે. અલબત્ત, અગાઉ પણ કેટલાંક છોડ અને પશુઓનું કેન્ડીડા એલબીકાન્સને ડિફેંસિન્સ મારતા હોવાનું જોવા મળ્યું છે. છતાં ‘CPOBD13’ જે રીતે આ ફૂગને મારી નાખે છે તે તેને અદ્વિતીય બનાવે છે.
આવું એટલા માટે કારણ કે, ‘CPOBD13’ તેની આસપાસના વાતાવરણના pHની પર આધાર રાખીને તેની પ્રવૃત્તિઓનું સ્વ-નિયમન કરી શકે છે. ઉદાસીન pH (દા.ત., લોહીના pH)માં ડિફેંસિન્સ નિષ્ક્રિય હોય છે. પરંતુ, સંક્રમણના સ્થળે પહોંચતા જ તે સક્રિય થઈ જાય છે અને ચેપ સામે લડવાનું શરૂ કરે છે કારણ કે ત્યાંનું pH ઓછું અને એસિડિક હોય છે.
ડિફેંસિન્સમાં આવા પ્રકારની પ્રવૃત્તિ પ્રથમ વખત જોવા મળી છે. અમારી ટીમે એક્સ-રે ક્રિસ્ટલોગ્રા પ્રક્રિયાનો ઉપયોગ કરીને તેની રચનાને સ્પષ્ટ કરીને CPOBD13ની ગતિવિધિઓ શોધી કાઢી. શું ફંગસ ખરેખર માનવ આરોગ્ય માટે ખતરનાક છે?
હકીકતમાં, ફંગસ અને સુક્ષ્મજીવોથી થતા સંક્રમણની તુલનામાં, ફંગસ સંક્રમણને વધારે ગંભીરતાપૂર્વક લેવામાં આવતુ નથી, કારણ કે માનવ ઇતિહાસમાં તમામ મહામારીઓ જીવાણું કે વાયરસથી ફેલાઇ છે. હકીકતમાં સામાન્ય રીતે ફંગસને નખ અને પગ વગેરેમાં ચેપ તરીકે જોવામાં આવે છે, જે જીવન માટે જોખમી નથી. પરંતુ ફંગસ મનુષ્યના સ્વાસ્થ્યને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે, ખાસ કરીને એવા લોકોને જેમની રોગપ્રતિકારક શક્તિ નબળી હોય છે. વિશ્વભરમાં દર વર્ષે ફંગસ સંક્રમણના કારણે લગભગ 15 લાખ લોકો મૃત્યુ પામે છે.
