હિમાલય ગ્લેશિયલ લેક જોખમ: હિમનદી સરોવરોનું વિશ્લેષણ કરવા ઈસરોએ ઉપગ્રહ રિમોટ સેન્સિંગનો ઉપયોગ કેવી રીતે કર્યો?

નિખિલ ઘાણેકર | ISRO, Satellite Remote-Sensing Technology : આ અઠવાડિયાની શરૂઆતમાં, ભારતીય અવકાશ સંશોધન સંસ્થા (ઇસરો) એ ભારતીય હિમાલયની નદી ખીણોના જળગ્રહણમાં હિમીય તળાવોના વિસ્તરણ પર સેટેલાઇટ-ડેટા-આધારિત વિશ્લેષણ બહાર પાડ્યું હતું. ગ્લેશિયલ લેક આઉટબર્સ્ટ ફ્લડ (GLOFs) ના જોખમો અને આવા તળાવોના ડાઉનસ્ટ્રીમ પર ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર અને વસાહતો પરની તેમની અસરને પ્રકાશિત કરતા હિમનદી તળાવો પર હાથ ધરવામાં આવેલા અભ્યાસોની શ્રેણીમાં આ નવીનતમ છે.

ઈસરોના વિશ્લેષણમાં શું જાણવા મળ્યું?

ISRO ના વિશ્લેષણમાં હિમનદી આબોહવામાં ફેરફારોનું મૂલ્યાંકન કરવા માટે છેલ્લા ચાર દાયકાના સેટેલાઇટ ડેટા આર્કાઇવ્સ પર ધ્યાન આપવામાં આવ્યું હતું. ભારત, નેપાળ, તિબેટ અને ભૂતાનમાં ફેલાયેલા ભારતીય હિમાલયન નદીના તટપ્રદેશના કેચમેન્ટને આવરી લેતી લાંબા ગાળાની સેટેલાઇટ છબી 1984 થી 2023 સુધી ઉપલબ્ધ છે. ISRO ડેટાએ હિમનદી તળાવોના કદમાં નોંધપાત્ર વિસ્તરણનો સંકેત આપ્યો છે.

10 હેક્ટર કરતા મોટા 2,431 તળાવોમાંથી (2016-17 દરમિયાન ઓળખવામાં આવ્યા), 1984 થી 676 હિમનદી તળાવો નોંધપાત્ર રીતે વિસ્તર્યા છે. આ 676 તળાવોમાંથી 601 તળાવો કદમાં બમણાથી વધુ, 10 તળાવોમાં 1.5 થી 2 ગણો અને 65 તળાવોમાં 1.5 ગણાથી વધુનો વધારો થયો છે.

ઈસરોએ જણાવ્યું કે, 676 સરોવરોમાંથી 130 ભારતમાં છે, સિંધુ (65), ગંગા (7) અને બ્રહ્મપુત્રા (58) નદીના તટપ્રદેશમાં આવેલા છે. ગ્લોબલ વોર્મિંગને કારણે ગ્લેશિયર્સ ઝડપથી પીંગળી રહ્યા હોવાથી આ સરોવરોના કદ વિસ્તર્યા છે.

હિમનદી તળાવો કેવી રીતે બને છે?

ગ્લેશિયર્સની હિલચાલ આસપાસની ટોપોગ્રાફીમાં ધોવાણ અને ડિપ્રેશનનું કારણે આ બને છે. જેમ જેમ તેઓ પીછેહઠ કરે છે તેમ, ઓગળેલુ પાણી આવા ડિપ્રેશનમાં એકઠુ થવાનું શરૂ કરે છે, જેનાથી ગ્લેશિયર સરોવરો બને છે.

ISRO એ હિમનદી તળાવોને તેમની રચનાના આધારે ચાર વ્યાપક શ્રેણીઓમાં વર્ગીકૃત કર્યા છે – મોરેન-ડેમ્ડ, આઇસ-ડેમ્ડ, ઇરોશન-આધારિત અને ‘અન્ય’. મોરેઇન્સ અને બરફના સરોવરો રચાય છે, જ્યારે પાણી મોરેઇન્સ દ્વારા બંધાયેલું હોય છે – કાટમાળ જેમ કે હિમનદીઓની હિલચાલ દરમિયાન બાકી રહેલ ખડકો અને માટી – અને બરફ, અનુક્રમે. ધોવાણ-આધારિત તળાવો ત્યારે રચાય છે જ્યારે ધોવાણ-રચિત કાંપ દ્વારા પાણીને અવરોધિત કરવામાં આવે છે.

જ્યારે હિમનદી સરોવરો નદીઓ માટે તાજા પાણીના મહત્વના સ્ત્રોત છે, ત્યારે તેઓ ખાસ કરીને GLOF માટે નોંધપાત્ર જોખમો પણ ઉભા કરે છે, જે ડાઉનસ્ટ્રીમ સમુદાયો માટે વિનાશક પરિણામો લાવી શકે છે.

“GLOFs ત્યારે થાય છે જ્યારે હિમનદી તળાવો કુદરતી બંધોની નિષ્ફળતાને કારણે મોટા પ્રમાણમાં ઓગળેલુ પાણી એક સાથે છોડે છે. પરિણામે અચાનક અને ગંભીર પૂર આવે છે. ISROએ જણાવ્યું હતું કે, આ ડેમ નિષ્ફળતા વિવિધ પરિબળોને કારણે થઈ શકે છે, જેમાં બરફ અથવા હિમપ્રપાતનો સમાવેશ થાય છે.

ગ્લેશિયલ લેક પર દેખરેખ રાખવા માટે સેટેલાઇટ રિમોટ સેન્સિંગ ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ કેવી રીતે થાય છે?

હિમાલયના પ્રદેશમાં હિમનદી સરોવરો અને તેમના વિસ્તરણનું નિરીક્ષણ કરવું કઠોર અને ઠંડા ભૂપ્રદેશને કારણે પડકારજનક છે. ISRO અનુસાર, આ તે છે જ્યાં સેટેલાઇટ રિમોટ-સેન્સિંગ ટેકનોલોજી “મોનિટરિંગ માટે એક ઉત્તમ સાધન સાબિત થાય છે. તેના વ્યાપક કવરેજ અને દૃશ્યતાને કારણે”.

ISROએ જણાવ્યું હતું કે, “ઉપગ્રહ-વ્યુત્પાદિત લાંબા ગાળાના પરિવર્તન વિશ્લેષણ ગ્લેશિયલ લેકની ગતિશીલતાને સમજવા માટે મૂલ્યવાન આંતરદૃષ્ટિ પ્રદાન કરે છે, જે પર્યાવરણીય અસરોનું મૂલ્યાંકન કરવા અને હિમનદી વાતાવરણમાં GLOM જોખમ સંચાલન અને આબોહવા પરિવર્તન અનુકૂલન માટે વ્યૂહરચના વિકસાવવા માટે જરૂરી છે.”

ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ ટેક્નોલોજી, ભુવનેશ્વરના આસિસ્ટન્ટ પ્રોફેસર, ગ્લેશિયોલોજિસ્ટ આશિમ સત્તારે જણાવ્યું હતું કે: “મોટાભાગના હિમ સરોવર સાઇટ્સ મોટરેબલ રસ્તાઓ દ્વારા સુલભ નથી. આ દૃશ્યમાં, રિમોટ સેન્સિંગ સાધનો, જે હવે અત્યંત અદ્યતન છે, અમને હિમનદી સરોવરોના ઉત્ક્રાંતિ પર નજર રાખવામાં અને તેમની ગતિશીલતાને સમજવામાં મદદ કરી શકે છે.

સત્તારે એમ પણ કહ્યું કે, તળાવની જગ્યાઓ પર ફિલ્ડવર્ક હાથ ધરવામાં આવી શકે છે, જેને સંભવિત રીતે મહત્વપૂર્ણ તરીકે ઓળખવામાં આવી છે. “પ્રારંભિક ચેતવણી પ્રણાલીઓ માટે સાધનસામગ્રી સેટ કરવા માટે ફિલ્ડવર્ક મહત્વપૂર્ણ છે. આમાં મોશન ડિટેક્શન કેમેરા, વોટર લેવલ સેન્સર, ડિસ્ચાર્જ મીટર વગેરેનો સમાવેશ થઈ શકે છે, જે હિમનદી તળાવોમાં અને તેની આસપાસની અસામાન્ય પ્રવૃત્તિને કેપ્ચર કરી શકે છે.”

ગ્લેશિયલ સરોવરો દ્વારા ઉભા થતા જોખમોને કેવી રીતે ઘટાડી શકાય?

2023 માં, જર્નલ ઑફ જીઓફિઝિકલ રિસર્ચમાં પ્રકાશિત થયેલા એક અભ્યાસમાં હિમાચલ પ્રદેશમાં 4,068 મીટરની ઊંચાઈએ આવેલા ઘેપન ગથ તળાવ દ્વારા લાહૌલ ખીણમાં સિસુને ઉભા થયેલા જોખમોની તપાસ કરવામાં આવી હતી અને તળાવમાં પાણીના સ્તરમાં ઘટાડો થવાની અસરોનું મોડેલિંગ કરવામાં આવ્યું હતું.

તેમાં જાણવા મળ્યું કે, તળાવનું સ્તર 10 થી 30 મીટર ઓછું કરવાથી સિસુ શહેર પરની અસરમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો થઈ શક છે, જો કે GLOM ઘટના દ્વારા ઊભા થયેલા જોખમો સંપૂર્ણપણે દૂર થતા નથી.

આ પણ વાંચો – શું સરકાર લોકોની સંપત્તિ લઈ ગરીબોમાં વહેંચી શકે છે? સમજો 5 મહત્વપૂર્ણ પ્રશ્નોના જવાબો

તળાવના પાણીને ડ્રેઇન કરવાની એક રીત છે લાંબી હાઇ ડેન્સિટી પોલિઇથિલિન (HDPE) પાઇપનો ઉપયોગ કરવો. 2016 માં, સિક્કિમ સ્ટેટ ડિઝાસ્ટર મેનેજમેન્ટ ઓથોરિટીના સભ્યો અને સિક્કિમના વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી અને ક્લાયમેટ ચેન્જ વિભાગે, સિક્કિમના દક્ષિણ લાહોનાક તળાવમાં પાણીનું સ્તર ઘટાડવા માટે આ પદ્ધતિનો ઉપયોગ કર્યો હતો.