પચાસ વર્ષ પહેલાં, 25 જૂન, 1975 ના રોજ, ભારત તેના સૌથી ઘેરા લોકશાહી સંકટ, કટોકટીમાં ડૂબી ગયું હતું. ભારતીય લોકશાહીના ઇતિહાસમાં આ દિવસ કાળા અક્ષરે અંકિત થયેલો છે. આ એ દિવસ હતો જ્યારે તત્કાલીન વડાપ્રધાન ઇન્દિરા ગાંધીએ દેશમાં ‘આંતરિક કટોકટી’ (Emergency) ની ઘોષણા કરી હતી. 21 મહિના સુધી ચાલેલો આ સમયગાળો ભારતીય ઇતિહાસનો એક પડકારજનક અને વિવાદાસ્પદ અધ્યાય રહ્યો છે, જેમાં નાગરિક સ્વતંત્રતાઓ છીનવી લેવામાં આવી હતી, પ્રેસ પર સેન્સરશિપ લાગુ કરવામાં આવી હતી અને હજારો રાજકીય વિરોધીઓની ધરપકડ કરવામાં આવી હતી. આ ઘટનાને 50 વર્ષ પૂર્ણ થવા જઈ રહ્યા છે ત્યારે, આ સમયગાળાને સમજવા એ વિશે લખાયેલા પુસ્તકોનું વિશ્લેષણ કરીએ.
ભારતની કટોકટી સમજવા મહત્વના આ સાત પુસ્તકો
આજે, આપણે આ ‘કટોકટી’ ના 50 વર્ષ પૂરા થવા નિમિત્તે, આ ઐતિહાસિક ઘટનાને વિવિધ દ્રષ્ટિકોણથી રજૂ કરતા સાત મહત્ત્વના પુસ્તકો વિશે જાણીશું, જે આપણને તે સમયના પડકારો, રાજકીય રમત અને લોકશાહી પર તેની અસરોને સમજવામાં મદદ કરે છે. જે કટોકટીની જટિલતાઓને કેદ કરે છે. પ્રત્યક્ષ અહેવાલો અને રાજકીય વિશ્લેષણથી લઈને સાહિત્યિક પુનઃકથનો સુધી સવિસ્તાર ચિત્રણ દર્શાવતા આ પુસ્તકો ફક્ત ભૂતકાળને જ નહીં પરંતુ સમકાલીન ભારતમાં તેની અસરો વિશે પણ પ્રકાશ પાડે છે.
- કટોકટી અને નવ-કટોકટી: લોકશાહીનું રક્ષણ કોણ કરશે? એમજી દેવસહયમ દ્વારા લિખિત (Emergency and Neo-Emergency: Who Will Defend Democracy? by MG Devasahayam)
ભૂતપૂર્વ IAS અધિકારી અને જયપ્રકાશ નારાયણ (જેપી) ના નજીકના સહયોગી, દેવસહાયમ કટોકટીની આકરી ટીકા કરે છે અને ભારતના વર્તમાન રાજકીય વાતાવરણ સાથે સમાનતાઓ દર્શાવે છે. જેપીના જેલવાસ દરમિયાન તેમના રક્ષક તરીકે, લેખક પ્રતિકાર ચળવળમાં દુર્લભ આંતરદૃષ્ટિ પ્રદાન કરે છે. આ પુસ્તક પ્રશ્ન કરે છે કે ખરેખર લોકશાહીનું રક્ષણ કોણ કરે છે? રાજકારણીઓ, સંસ્થાઓ કે નાગરિકો? દેવસહાયમનું વ્યક્તિગત વર્ણન, રાજકીય વિશ્લેષણ સાથે જોડાયેલું, લોકશાહી ધોરણોની નાજુકતાની તપાસ કરનારાઓ માટે આને એક આકર્ષક વાંચન બનાવે છે.
2. કૂમી કપૂર દ્વારા લખાયેલ “ધ ઇમર્જન્સી: અ પર્સનલ હિસ્ટ્રી” (The Emergency: A Personal History by Coomi Kapoor)
પીઢ પત્રકાર કુમી કપૂર દ્વારા લખાયેલ આ પુસ્તક, કટોકટીના ભયાનક અનુભવો અને તેમના પરિવારની અગ્નિપરીક્ષાનું વર્ણન કરે છે. તેમના પતિને કઠોર કાયદા હેઠળ જેલમાં ધકેલી દેવામાં આવ્યા હતા, તેમના સાળા (સુબ્રમણ્યમ સ્વામી) ભૂગર્ભમાં ગયા હતા, અને તેમને સતત દેખરેખનો સામનો કરવો પડ્યો હતો. કપૂરની આબેહૂબ વાર્તા કહેવત સરમુખત્યારશાહીની માનવીય કિંમતને ઉજાગર કરે છે: બળજબરીથી નસબંધી, ઝૂંપડપટ્ટી તોડી પાડવી અને પ્રેસ સેન્સરશીપ. ભારતીય લોકશાહીના સૌથી કાળા પ્રકરણ પર વ્યક્તિગત દ્રષ્ટિકોણ માટે વાંચવા જ જોઈએ.
3. શ્રીનાથ રાઘવન દ્વારા લખાયેલ ઇન્દિરા ગાંધી અને ભારતને પરિવર્તિત કરનારા વર્ષો (Indira Gandhi and the Years That Transformed India by Srinath Raghavan)
રાઘવનનું ઝીણવટપૂર્વક સંશોધન કરાયેલ જીવનચરિત્ર, ઇન્દિરા ગાંધીના વડા પ્રધાનપદની તપાસ કરે છે, જેમાં કટોકટી પર નોંધપાત્ર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું છે. તેમને સરમુખત્યાર બનાવવાને બદલે, તેઓ ભારતના તોફાની 1970 ના દાયકામાં તેમના નિર્ણયોનો સંદર્ભ આપે છે: આર્થિક કટોકટી, રાજકીય અસ્થિરતા અને સત્તાનું તેમનું કેન્દ્રીકરણ. આ પુસ્તક સરળ કથાઓને પડકારે છે, જે ભારતના સૌથી ધ્રુવીકરણ કરનારા નેતાઓમાંના એકનું સૂક્ષ્મ ચિત્ર રજૂ કરે છે.
કટોકટી લાગુ કર્યા બાદ ઇન્દિરા ગાંધીનું શું થયું? વાંચો
4. કુલદિપ નાયર દ્વારા ઈમરજન્સી રીટોલ્ડ (Emergency Retold by Kuldip Nayar)
કટોકટીના ઉગ્ર ટીકાકાર, પીઢ પત્રકાર કુલદીપ નાયર, કટોકટી લાદવા તરફ દોરી જતી ઘટનાઓનો વિગતવાર ઇતિહાસ સંકલિત કરે છે. ઇન્ટરવ્યુ અને અહેવાલોમાંથી, તેઓ જેપીના ભ્રષ્ટાચાર વિરોધી આંદોલન, ઇન્દિરા ગાંધીના ચૂંટણીલક્ષી ગેરરીતિઓ અને અસંમતિ પરના કડક પગલાં પર પ્રકાશ પાડે છે. કટોકટી દરમિયાન મીડિયાની ભૂમિકા અને તેના દમનને સમજવા માટે નાયરનું આ પુસ્તક મહત્વપૂર્ણ છે.
5. ભારતની પ્રથમ સરમુખત્યારશાહી: કટોકટી, 1975-1977 ક્રિસ્ટોફ જાફ્રેલોટ અને અનિલ પ્રતિનવ દ્વારા (India’s First Dictatorship: The Emergency, 1975–1977 by Christophe Jaffrelot & Anil Pratinav)
આ શૈક્ષણિક છતાં સુલભ અભ્યાસ કટોકટીના માળખાકીય પાયાનું વિશ્લેષણ કરે છે. જાફ્રેલોટ અને પ્રતિનવ સંજય ગાંધીની અનિયંત્રિત શક્તિ, અમલદારો અને વ્યાપારી ઉચ્ચ વર્ગની ભાગીદારી અને દમનમાં આશ્ચર્યજનક પ્રાદેશિક ભિન્નતા (દક્ષિણ ભારતમાં ઓછા અતિરેકનો સામનો કરવો પડ્યો) ની શોધ કરે છે. લોકશાહીમાં સરમુખત્યારશાહી કેવી રીતે મૂળ ધરાવે છે તેનું સખત વિશ્લેષણ ઉજાગર કરે છે.
6. પ્રશાંત ભૂષણ દ્વારા લખાયેલ “ધ કેસ ધેટ શોક ઇન્ડિયા” (The Case That Shook India by Prashant Bhushan)
આ 1975ના ઇન્દિરા ગાંધી વિરુદ્ધ રાજ નારાયણ કેસનો એક પછી એક મોટો ખુલાસો છે જેમાં સ્વતંત્ર ભારતના ઇતિહાસમાં પહેલીવાર હાઇકોર્ટે વડા પ્રધાનની ચૂંટણીને રદ કરી હતી. કોર્ટના દસ્તાવેજોનો ઉપયોગ કરીને, ભૂષણ ગુપ્ત વ્યવહારો અને કાયદાકીય સત્તાના દુરુપયોગની ટેપેસ્ટ્રી બનાવે છે જેના કારણે ગાંધી કટોકટી લાદી શક્યા અને જાળવી શક્યા.
7. રોહિન્ટન મિસ્ત્રી દ્વારા લિખિત અ ફાઇન બેલેન્સ (A Fine Balance by Rohinton Mistry)
બુકર દ્વારા શોર્ટલિસ્ટ કરાયેલી આ નવલકથા, મિસ્ત્રીની માસ્ટરપીસ કટોકટીના માનવીય નુકસાનને એવી રીતે દર્શાવે છે જેટલી કોઈ નોન-ફિક્શન વર્ણન કરી શકતું નથી. દરજીઓ, વિદ્યાર્થીઓ અને ભિખારીઓના જીવન દ્વારા, તે રાજ્યની ક્રૂરતા, બળજબરીથી નસબંધી અને સામાન્ય લોકોના સ્થિતિસ્થાપકતાનું ચિત્રણ કરે છે. કાલ્પનિક કથાનું એક ભયાનક, ઊંડાણપૂર્વકનું હૃદયસ્પર્શી કાર્ય જે ઇતિહાસને રસપ્રદ બનાવે છે.
ઇન્દિરા ગાંધી વિરુદ્ધનો એ ઐતિહાસિક ચૂકાદો…. વધુ વાંચો
50 વર્ષ પછી: ઇતિહાસનું પુનરાવલોકન
કટોકટીને 50 વર્ષ પૂરા થયા હોવા છતાં, આ ઘટના ભારતીય લોકશાહી માટે એક મહત્વપૂર્ણ શીખ સમાન છે. આ પુસ્તકો, વિવિધ દ્રષ્ટિકોણથી લખાયેલા હોવા છતાં, તે સમયના વાતાવરણ, પડકારો અને લોકશાહી મૂલ્યોના મહત્વને સમજવામાં મદદ કરે છે. આ પુસ્તકોનો અભ્યાસ આપણને લોકશાહીની કિંમત અને સ્વતંત્રતાનું રક્ષણ કરવાની આવશ્યકતા યાદ અપાવે છે.
