કટોકટી લાગવી હવે લગભગ અશક્ય! શું છે જનતા પાર્ટીનો એ ઐતિહાસિક સુધારો

Emergency difficult to impose : ભારતીય લોકશાહીએ 1975-77 ની ‘કટોકટી’ (Emergency) ના 21 મહિનાના કાળા અધ્યાયમાંથી એક મહત્વપૂર્ણ પાઠ શીખ્યો હતો. આ સમયગાળા દરમિયાન, સત્તાનો વ્યાપક દુરૂપયોગ થયો, નાગરિક સ્વતંત્રતાઓ છીનવી લેવાઈ અને લોકશાહી સંસ્થાઓ પર દબાણ આવ્યું. કટોકટીના અંત પછી, 1977 માં સત્તામાં આવેલી જનતા પાર્ટી (Janata Party) સરકારે બંધારણમાં કેટલાક ઐતિહાસિક સુધારા કર્યા, જેનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય ભવિષ્યમાં આવી કટોકટીને ફરીથી લાદવાનું અત્યંત મુશ્કેલ બનાવવાનો હતો.

કટોકટી અને જનતા પાર્ટીનો જનાદેશ (Emergency & Janata Party’s Mandate)

1977 ની સામાન્ય ચૂંટણી કટોકટીના અનુભવ પછી લોકશાહીના પુનરુત્થાનનું પ્રતિક હતી. ભારતીય જનતાએ ઇન્દિરા ગાંધીની કોંગ્રેસ પાર્ટીને કારમી હાર આપી અને જનતા પાર્ટીને સ્પષ્ટ બહુમતી સાથે સત્તા સોંપી. જનતા પાર્ટીનો મુખ્ય જનાદેશ જ લોકશાહી મૂલ્યોને પુનઃસ્થાપિત કરવાનો અને ભવિષ્યમાં કટોકટી જેવા સત્તાના દુરૂપયોગને રોકવા માટે બંધારણીય સુધારા કરવાનો હતો.

આ દ્રષ્ટિથી, જનતા પાર્ટી સરકારે 1978 માં 44મો બંધારણીય સુધારો અધિનિયમ (44th Constitutional Amendment Act) પસાર કર્યો, જે કટોકટી દરમિયાન 42મા સુધારા દ્વારા કરવામાં આવેલા ઘણા વિવાદાસ્પદ ફેરફારોને પૂર્વવત્ કરવાનો અને નવા સુરક્ષા કવચ ઉમેરવાનો હતો.

44મો બંધારણીય સુધારો દ્વારા કરાયેલા મુખ્ય ફેરફારો

આ સુધારાએ કટોકટી લાદવાની પ્રક્રિયાને વધુ કડક અને પારદર્શક બનાવી દીધી. ઇન્દિરા ગાંધીની કોંગ્રેસ સરકારને હરાવ્યા બાદ સત્તામાં આવેલી જનતા પાર્ટી સરકારે બંધારણમાં સુધારો કરી કટોકટી લાગુ કરવા માટે કેટલાક કડક સુધારા કર્યા.

‘આંતરિક અશાંતિ’ થી ‘શસ્ત્રબદ્ધ બળવો’ માં બદલાવ (Change from ‘Internal Disturbance’ to ‘Armed Rebellion’)

પહેલા શું હતું: બંધારણના અનુચ્છેદ 352 (રાષ્ટ્રીય કટોકટી) હેઠળ, કટોકટી ‘યુદ્ધ’, ‘બાહ્ય આક્રમણ’ અથવા ‘આંતરિક અશાંતિ’ ના આધારે લાદી શકાતી હતી. ‘આંતરિક અશાંતિ’ શબ્દ ખૂબ જ અસ્પષ્ટ હતો અને તેનો દુરૂપયોગ કરી શકાય તેમ હતો, જેમ કે 1975 માં રાજકીય વિરોધને દબાવવા માટે કરવામાં આવ્યું હતું.

કટોકટી લાગુ કર્યા બાદ ઇન્દિરા ગાંધીનું શું થયું?

સુધારા પછી: 44મા સુધારા દ્વારા ‘આંતરિક અશાંતિ’ શબ્દને ‘શસ્ત્રબદ્ધ બળવો’ (Armed Rebellion) દ્વારા બદલવામાં આવ્યો. આનો અર્થ એ થયો કે, હવે માત્ર સશસ્ત્ર બળવા જેવી ગંભીર પરિસ્થિતિમાં જ આંતરિક કટોકટી લાદી શકાશે, માત્ર રાજકીય વિરોધ અથવા આંદોલનને કારણે નહીં. આ બદલાવે કટોકટી લાદવાના આધારને વધુ સ્પષ્ટ અને સંકુચિત બનાવ્યો.

રાષ્ટ્રપતિ માટે કેબિનેટની લેખિત ભલામણ અનિવાર્ય (Written Recommendation from Cabinet to President Made Mandatory)

પહેલા શું હતું: 1975 માં, વડાપ્રધાનની મૌખિક સલાહ પર રાષ્ટ્રપતિએ કટોકટીની ઘોષણા કરી હતી, જેના કારણે સત્તાના કેન્દ્રીકરણની ટીકા થઈ હતી.

સુધારા પછી: 44મા સુધારા દ્વારા એ જોગવાઈ ઉમેરવામાં આવી કે રાષ્ટ્રપતિ ફક્ત ત્યારે જ કટોકટીની ઘોષણા કરી શકે છે જ્યારે તેમને કેન્દ્રીય મંત્રીમંડળ (Union Cabinet) ની લેખિત ભલામણ (Written Recommendation) મળે. આનાથી વડાપ્રધાન દ્વારા એકપક્ષીય રીતે કટોકટી લાદવાની શક્યતા સમાપ્ત થઈ ગઈ, અને નિર્ણય સામૂહિક રીતે લેવાય તે સુનિશ્ચિત થયું.

મૂળભૂત અધિકારોનું રક્ષણ (Protection of Fundamental Rights)

કટોકટી દરમિયાન, નાગરિકોના મૂળભૂત અધિકારો (Fundamental Rights), જેમાં જીવનનો અધિકાર અને વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતાનો અધિકાર (Right to Life and Personal Liberty – અનુચ્છેદ 20 અને 21) શામેલ હતા, તેમને પણ સ્થગિત કરવામાં આવ્યા હતા.

સુધારા પછી: 44મા સુધારા દ્વારા સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું કે રાષ્ટ્રીય કટોકટી દરમિયાન પણ અનુચ્છેદ 20 (ગુનાઓ માટે દોષિત ઠેરવવા સંબંધિત રક્ષણ) અને અનુચ્છેદ 21 (જીવન અને વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતાનું રક્ષણ) હેઠળના અધિકારોને ક્યારેય સ્થગિત કરી શકાશે નહીં. આ એક ક્રાંતિકારી પગલું હતું જેણે નાગરિકોના સૌથી પાયાના અધિકારોનું રક્ષણ સુનિશ્ચિત કર્યું.

સંસદીય મંજૂરી અને સમીક્ષા (Parliamentary Approval & Review)

કટોકટીની ઘોષણાને સંસદના બંને ગૃહો દ્વારા એક મહિનાની અંદર વિશેષ બહુમતી (Special Majority) થી મંજૂર કરવી અનિવાર્ય બનાવવામાં આવી. જો સંસદની મંજૂરી ન મળે તો કટોકટી રદ થઈ જશે.

કટોકટીને છ મહિનાથી વધુ લંબાવવા માટે દર છ મહિને સંસદની મંજૂરી લેવી પડશે.

ભારતની કટોકટી સમજાવતા મહત્વના આ સાત પુસ્તકો

પ્રેસની સ્વતંત્રતાનું પુનર્સ્થાપન (Restoration of Press Freedom)

આ સુધારા દ્વારા સંસદની કાર્યવાહીના સાચા અહેવાલો પ્રકાશિત કરવાની પ્રેસની સ્વતંત્રતાને પુનર્સ્થાપિત કરવામાં આવી, જે કટોકટી દરમિયાન છીનવી લેવામાં આવી હતી.

કટોકટી લાદવી હવે શા માટે મુશ્કેલ બની? (Why Imposing Emergency is Difficult Now?)

જનતા પાર્ટી દ્વારા કરાયેલા આ સુધારાએ કટોકટી લાદવાની પ્રક્રિયાને અત્યંત જટિલ અને પારદર્શક બનાવી દીધી છે. નીચેના કારણોસર હવે કટોકટી લાદવી ખૂબ મુશ્કેલ છે:

સ્પષ્ટ આધાર: ‘શસ્ત્રબદ્ધ બળવો’ જેવા સ્પષ્ટ અને ગંભીર આધાર વિના કટોકટી લાદી શકાતી નથી. માત્ર આંતરિક અશાંતિ કે વિરોધ પ્રદર્શનો પર હવે કટોકટી લાદી શકાય નહીં.

સામૂહિક નિર્ણય: વડાપ્રધાન એકલા હાથે નિર્ણય લઈ શકતા નથી. તેમને મંત્રીમંડળની લેખિત ભલામણની જરૂર પડે છે, જે સામૂહિક જવાબદારી સુનિશ્ચિત કરે છે.

મૂળભૂત અધિકારોનું રક્ષણ: સૌથી મહત્વપૂર્ણ અનુચ્છેદ 20 અને 21 હેઠળના અધિકારો સ્થગિત ન થવાથી, નાગરિકોને સંપૂર્ણ રીતે અધિકારવિહીન કરી શકાય નહીં.

સંસદની ભૂમિકા: સંસદની ઝડપી મંજૂરી અને નિયમિત સમીક્ષાની આવશ્યકતા સરમુખત્યારશાહી નિર્ણયો પર અંકુશ રાખે છે.

ન્યાયિક સમીક્ષાની શક્યતા: ભલે 44મા સુધારામાં ન્યાયિક સમીક્ષાનો સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ ન હોય, પરંતુ સુપ્રીમ કોર્ટે ‘મૂળભૂત માળખાના સિદ્ધાંત’ દ્વારા બંધારણના પાયાના સિદ્ધાંતોનું રક્ષણ કર્યું છે, જે કટોકટીના દુરૂપયોગ સામે એક અદ્રશ્ય દીવાલ સમાન છે.

જનતા પાર્ટી સરકારે કરેલા 44મા બંધારણીય સુધારા એ ભારતીય લોકશાહીના ઇતિહાસમાં એક સીમાચિહ્નરૂપ ઘટના હતી. આ સુધારાએ 1975ની કટોકટીમાંથી મળેલા કડવા પાઠને બંધારણીય સુરક્ષા કવચમાં રૂપાંતરિત કર્યા.

તેના કારણે, હવે ભારતમાં કટોકટી લાદવી એ માત્ર એક વહીવટી નિર્ણય નથી, પરંતુ તે એક અત્યંત મુશ્કેલ, જટિલ અને બહુ-સ્તરીય બંધારણીય પ્રક્રિયા બની ગઈ છે, જે સત્તાના દુરૂપયોગ સામે લોકશાહીના રક્ષણનું પ્રતીક છે. આ સુધારાઓ ભારતીય લોકશાહીની પરિપક્વતા અને તેની સ્વયં-સુધારણાની ક્ષમતા દર્શાવે છે.