લીના મિશ્રા | ગુજરાત લોકસભા ચૂંટણી 2024 : ગુજરાત સહિત 11 રાજ્યોમાં લોકસભા ચૂંટણીના ત્રીજા તબક્કા માટે મતદાન યોજાય તે પહેલા 4 મેના રોજ બિહારના દરભંગામાં એક ચૂંટણી રેલીને સંબોધતા વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ 2002 ગોધરા ટ્રેન આગની તપાસ કરનાર ન્યાયમૂર્તિ યુસી બેનર્જી કમિશનનો સંદર્ભ આપ્યો હતો.
PM એ કહ્યું કે, તત્કાલીન રેલ્વે મંત્રી (લાલુ પ્રસાદ) એ ટ્રેન સળગાવનાર આરોપીઓને છોડાવવા માટે કેન્દ્રમાં UPA-1 સરકારનું નેતૃત્વ કરનાર કોંગ્રેસના સાથે મળીને કામ કર્યું હતું.
લાલુનું નામ લીધા વિના, મોદીએ કહ્યું: “જ્યારે ગોધરામાં કાર સેવકોને જીવતા સળગાવી દેવામાં આવ્યા હતા, ત્યારે રેલ્વે મંત્રી (લાલુ પ્રસાદ) આ રાજકુમારના પિતા હતા (તેજસ્વી યાદવના દેખીતા સંદર્ભમાં)… આરોપીઓને બચાવવા માટે, તેમણે સુપ્રીમ કોર્ટના ન્યાયાધીશની અધ્યક્ષતા એક સમિતિની નિમણૂક કરી, જેનું નેતૃત્વ કર્યું હતું. તેનુ નામ બેન-રાજી કમિટી હતું (વડાપ્રધાને આડકતરી રીતે જસ્ટિસ બેનર્જીનું નામ તોડી-મરોડી દર્શાવ્યું). તે સમયે સોનિયા ગાંધીનું શાસન હતું… અને તેથી જ તેમણે, બેન-રાઝી સમિતિની રચના કરી (તે સોનિયા ગાંધીનું શાસન હતું… અને તેથી જ તેમણે બેન-રાઝી સમિતિની સ્થાપના કરી). તેમને તેમના દ્વારા લખાયેલ એક અહેવાલ મળ્યો ( બેનર્જી) જેમાં એવી જાહેરાત કરવામાં આવી હતી કે, જે 60 કાર સેવકોને જીવતા સળગાવી દેવામાં આવ્યા હતા, તેમાં તેઓ નિર્દોષ હતા અને તેમને છોડી દેવા જોઈએ.
મોદી કઈ કમિટીની વાત કરતા હતા?
27 ફેબ્રુઆરી, 2002 ના રોજ, ગોધરા રેલ્વે સ્ટેશન પર સાબરમતી એક્સપ્રેસના S6 કોચમાં આગ ફાટી નીકળી હતી, જેમાં 59 મુસાફરો, મોટાભાગે કાર સેવકો, જેઓ રામ મંદિર આંદોલનનો ભાગ હતા અને અયોધ્યાથી પરત ફરી રહ્યા હતા, ત્યારે માર્યા ગયા હતા. આ ઘટના બાદ 2002 માં ગુજરાતમાં કોમી રમખાણો ફાટી નીકળ્યા હતા.
2004માં લાલુના નેતૃત્વમાં રેલવે મંત્રાલયે આગની તપાસ માટે સુપ્રીમ કોર્ટના નિવૃત્ત ન્યાયાધીશ ઉમેશ ચંદ્ર બેનર્જીના નેતૃત્વમાં એક ઉચ્ચ સ્તરીય સમિતિની રચના કરી હતી. રેલ્વે અધિનિયમ 1989ની કલમ 114 હેઠળ સમિતિની રચના કરવામાં આવી હતી, જે ટ્રેન અકસ્માત “માનવ જીવનના નુકશાન અથવા ગંભીર ઈજાના પરિણામે” તપાસનો આદેશ આપે છે.
પેનલના સંદર્ભની શરતો, આગનું કારણ શોધવુ, 25 ફેબ્રુઆરી, 2002ના રોજ ટ્રેન મુઝફ્ફરપુરથી રવાના થયા પછીની ઘટનાઓ અને બિહાર, ઉત્તર પ્રદેશ અને મધ્ય પ્રદેશના રાજ્યોમાંથી પસાર થઈને ગોધરા પહોંચે ત્યાં સુધીની ઘટનાઓ પર ધ્યાન આપવાનો હતો. તપાસમાં થયેલી ચૂક અને કમિશનના કૃત્યોને સુનિશ્ચિત કરવાનું પણ હતુ.
17 જાન્યુઆરી 2005ના રોજ, સમિતિએ એક વચગાળાનો અહેવાલ રજૂ કર્યો હતો, જેમાં તારણ કાઢ્યું હતું કે, આગ “આકસ્મિક” હતી અને “ઇરાદાપૂર્વકની ઘટના” ન હતી.
શું આગની તપાસ માટે આ એક જ સમિતિ હતી?
ના, માર્ચ 2002માં મુખ્યમંત્રી તરીકે મોદીની આગેવાની હેઠળની ગુજરાત સરકાર દ્વારા નિયુક્ત કરાયેલા કમિશન દ્વારા એક સાથે તપાસ હાથ ધરવામાં આવી હતી. આ કમિશનમાં જસ્ટિસ જીડી નાણાવટી અને કેજે શાહનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો હતો.
અગાઉ, મોદી સરકારે આ ઘટનાની તપાસ માટે ગુજરાત કેડરના IPS અધિકારી રાકેશ અસ્થાના હેઠળ એક વિશેષ તપાસ ટીમ (SIT) ની પણ નિમણૂક કરી હતી, જેણે પહેલાથી જ તારણ કાઢ્યું હતું કે, આગ એક ષડયંત્રનું પરિણામ હતું.
યોગાનુયોગ, અગાઉ સીબીઆઈ અધિકારી તરીકેની ભૂમિકામાં અસ્થાનાએ ઘાસચારા કૌભાંડની પણ તપાસ કરી હતી, જેમાં લાલુને દોષી ઠેરવવામાં આવ્યા હતા.
બેનર્જી કમિટીના રિપોર્ટનું શું થયું?
ડિસેમ્બર 2005માં, બેનર્જી કમિટીને રેલવે મંત્રાલય દ્વારા કમિશન ઑફ ઇન્ક્વાયરી એક્ટ હેઠળ ‘કમિશન’માં અપગ્રેડ કરવામાં આવી હતી કારણ કે, તેમણે કહ્યું હતું કે “કેટલાક મહત્વપૂર્ણ સાક્ષીઓના સહકારના અભાવે” તે તેની તપાસ પૂર્ણ કરી શકી નથી.
તેની નવી શક્તિઓ સાથે, કમિશને ગુજરાત પોલીસના કેટલાક અધિકારીઓને સાક્ષી તરીકે બોલાવ્યા. મોદી સરકારે શરૂઆતમાં અધિકારીઓને જુબાની આપવાની મંજૂરી આપી ન હતી, પરંતુ બાદમાં તેમને જુબાની આપવાની મંજૂરી આપી હતી.
IPS અધિકારીઓ કે જેમણે જુબાની આપી હતી તેમાં નિવૃત્ત પોલીસ મહાનિર્દેશક આર બી શ્રીકુમારનો સમાવેશ થાય છે, જેઓ 2002માં ઈન્ટેલિજન્સ બ્યુરોના વડા હતા, જે.કે. ભટ્ટ, તત્કાલીન પોલીસ અધિક્ષક (પશ્ચિમ રેલ્વે), અને રાજુ ભાર્ગવ, જેઓ 2002માં પંચમહાલના પોલીસ અધિક્ષક હતા. આ તમામે નાણાવટી-શાહ કમિશન સમક્ષ જુબાની આપી હતી.
બેનર્જી કમિશન સમક્ષ જુબાની આપનાર એકમાત્ર IAS અધિકારી જયંતિ રવિ હતા, જે ગોધરા ટ્રેનની ઘટના સમયે પંચમહાલ જિલ્લાના કલેક્ટર હતા. રવિ તે સમયે કોંગ્રેસના વરિષ્ઠ નેતા સોનિયા ગાંધીની આગેવાની હેઠળની UPA-1 સરકારની થિંક ટેન્ક નેશનલ એડવાઇઝરી કાઉન્સિલ (NAC)નો ભાગ હતા.
આ સમગ્ર મામલે ભાજપનું વલણ શું હતું?
2005માં બિહારમાં વિધાનસભાની ચૂંટણી પહેલા જ જસ્ટિસ બેનર્જી દ્વારા તેમનો વચગાળાનો રિપોર્ટ સબમિટ કરવા બદલ ભાજપે આકરી ટીકા કરી હતી.
તે વર્ષે બિહારમાં બે વિધાનસભા ચૂંટણી યોજાઈ હતી. બેનર્જી કમિટીના વચગાળાના અહેવાલના એક મહિના પછી ફેબ્રુઆરી 2005માં યોજાયેલી પ્રથમ ચૂંટણીમાં પક્ષો કોઈપણ સમજૂતી સુધી પહોંચવામાં અસમર્થ સાથે વિભાજિત ચુકાદામાં પરિણમ્યા હતા. ત્યારબાદ ઓક્ટોબર 2005માં પાંચ તબક્કામાં બીજી વિધાનસભા ચૂંટણી યોજાઈ હતી. જનતા દળ (યુ), જે તે સમયે ભાજપના નેતૃત્વમાં એનડીએનો ભાગ હતો, તેણે સરકાર બનાવી અને નીતિશ કુમાર મુખ્યમંત્રી બન્યા.
એક નિવેદનમાં, બીજેપીએ પછી કહ્યું કે, બેનર્જી પેનલ દ્વારા નિષ્કર્ષિત કરાયેલ “અકસ્માત થિયરી” “કેસમાં આરોપી દ્વારા પ્રસ્તાવિત કરવામાં આવી હતી અને રેલ્વે મંત્રી લાલુ પ્રસાદ યાદવે પુનરોચ્ચાર કર્યો હતો”. પક્ષે જસ્ટિસ બેનર્જી પર સમાન સિદ્ધાંતને “મુક્કર મારવાનો” આરોપ મૂક્યો હતો.
ભાજપે બેનર્જી પેનલની નિમણૂક પર પણ સવાલ ઉઠાવ્યા હતા કારણ કે, તેમના દ્વારા રચવામાં આવેલા કમિશન દ્વારા તપાસ બાકી હતી. તેમણે એવી દલીલ કરી હતી કે, પોલીસિંગ એ રાજ્યનો વિષય છે અને અહેવાલને “ન્યાયના વહીવટમાં વધારાની-બંધારણીય દખલગીરી ગણાવી કારણ કે, ટ્રાયલ યોગ્ય કોર્ટ સમક્ષ પેન્ડિંગ છે”.
કોર્ટે શું કહ્યું?
બેનર્જી કમિશને તેનો અંતિમ અહેવાલ 3 માર્ચ, 2006ના રોજ, કામગીરી બંધ થવાના એક દિવસ પહેલા સુપરત કર્યો હતો. તે તેના નિષ્કર્ષ પર રહે છે કે, આગ “આકસ્મિક” હતી.
થોડા અઠવાડિયા પછી, ગુજરાત હાઇકોર્ટની બેન્ચે સિંગલ-જજની બેન્ચના આદેશને સમર્થન આપ્યું હતું, જેણે સંસદમાં બેનર્જી કમિશનના અહેવાલની રજૂઆત અથવા અન્યત્ર તેના પ્રસાર પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો.
ઘટના સમયે સાબરમતી એક્સપ્રેસમાં સવાર નીલકંઠ ભાટિયા નામના બચી ગયેલા વ્યક્તિ દ્વારા દાખલ કરાયેલી અરજી પર હાઈકોર્ટ કાર્યવાહી કરી રહી હતી.
જુલાઈ 2006માં સુપ્રીમ કોર્ટે બેનર્જી રિપોર્ટ પર સ્ટે આપવાના ગુજરાત હાઈકોર્ટના નિર્ણયને માન્ય રાખ્યો હતો. જસ્ટિસ બેનર્જીનું 2012માં અવસાન થયું હતું.
નાણાવટી-શાહ કમિશનનું શું થયું?
2008 માં, જસ્ટિસ શાહનું અવસાન થયું અને તેમની જગ્યાએ જસ્ટિસ અક્ષય મહેતા આવ્યા, જેના પછી પેનલને નાણાવટી-મહેતા કમિશન કહેવામાં આવ્યું. તેનો વ્યાપ મુખ્યમંત્રી અને તેમની મંત્રી પરિષદની તપાસ સુધી વિસ્તર્યો હતો, જેમાં 2008માં ટ્રેન સળગાવવાના તેના પ્રથમ અહેવાલમાં કહેવામાં આવ્યું હતું કે, આ ઘટના “પૂર્વ આયોજિત” હતી.
નાણાવટી-મહેતા કમિશને, 2014માં ગુજરાત સરકારને સુપરત કરેલા તેના અંતિમ અહેવાલમાં, મોદીના વડાપ્રધાન બન્યાના થોડા મહિનાઓ પછી, નાણાવટી-મહેતા કમિશને જણાવ્યું હતું કે, “ટ્રેન સળગાવવાની ઘટના પછી થયેલા રમખાણો પાછળ કોઈ કાવતરું નહોતું” અને તે ગોધરા પ્રસંગનું પરિણામ હતું”.
કેસનું શું થયું?
સુપ્રીમ કોર્ટના નિર્દેશો પર, ગોધરા કેસની તપાસ સીબીઆઈના પૂર્વ ડિરેક્ટર આરકે રાઘવનની આગેવાની હેઠળની એસઆઈટી દ્વારા પણ કરવામાં આવી હતી, તે ગુજરાતના રમખાણોના નવ કેસોમાંનો એક હતો, જેની તપાસ SIT દ્વારા કરવામાં આવી હતી.
એસઆઈટી તપાસના આધારે, માર્ચ 2011 માં, વિશેષ અદાલતે ટ્રેન સળગાવવાના કેસમાં 94 આરોપીઓમાંથી 31ને દોષિત ઠેરવ્યા, “માસ્ટર માઈન્ડ” મૌલાના હુસૈન ઉમરજી સહિત 63ને નિર્દોષ જાહેર કર્યા અને 11ને મૃત્યુદંડની સજા ફટકારી.
ઓક્ટોબર 2017માં ગુજરાત હાઈકોર્ટે ફાંસીની સજાને આજીવન કેદમાં ફેરવી હતી. કોર્ટે કાવતરાના સિદ્ધાંતને સમર્થન આપ્યું હતું પરંતુ કહ્યું હતું કે, તે “ન તો આતંકવાદ હતો કે ન રાજ્ય સામે યુદ્ધ છેડવાનું કૃત્ય”.
