વાદળી રંગ દલિત સ્વાભિમાનનું પ્રતીક કેવી રીતે બન્યો, તે આંબેડકર અને એસસી સમુદાયના સંઘર્ષ સાથે કેમ જોડાયેલ છે?

Ambedkarite Movement and Dalit Identity: સંસદના છેલ્લા સત્ર દરમિયાન લોકસભામાં વિપક્ષના નેતા રાહુલ ગાંધી અને અન્ય વિપક્ષી નેતાઓએ કેન્દ્રીય ગૃહ પ્રધાન અમિત શાહ પર બંધારણના ઘડવૈયા ડૉ. બી.આર. આંબેડકરનું અપમાન કરવાનો આરોપ લગાવીને સંસદ પરિસરમાં પ્રદર્શન કર્યું હતું. આ દરમિયાન તેમણે વાદળી રંગના કપડા પહેર્યા હતા. વાદળી રંગના કપડાં પહેરવાનો આ નિર્ણય આમ જ નથી લેવામાં આવ્યો. વાદળી રંગ લાંબા સમયથી દલિત સમુદાય માટે પ્રતીકાત્મક રંગ છે અને બાબા સાહેબ ડૉ. ભીમરાવ આંબેડકર અને તેમની રાજનીતિ સાથે સંકળાયેલ છે.

આંબેડકરનું અવસાન 1956 માં થયું હતું પરંતુ તેમના પહેલા ઓછામાં ઓછા 3 થી 4 દાયકા સુધી તેઓ હંમેશા જાહેરમાં થ્રી-પીસ સૂટ પહેરેલા જોવા મળતા હતા.

રામચંદ્ર ગુહાએ લખ્યું હતું કે, “પરંપરા અને ઈતિહાસના નિયમો અનુસાર આ વ્યક્તિ સૂટ પહેરી ન શકે, પછી તે વાદળી હોય કે અન્ય કોઈ રંગનો. પરંતુ તેમણે કર્યું અને તે તેમની અસાધારણ સિદ્ધિઓને કારણે આવું થઈ શક્યું. લિંકન્સ તેમનાથી કાયદાની ડિગ્રી, અમેરિકા અને ઇંગ્લેન્ડમાંથી પીએચડી અને ભારતના બંધારણનો ડ્રાફ્ટિંગ. દલિતોએ તેમને સૂટ પહેરીને યાદ કર્યા અને ઉચ્ચ જાતિના ગઢમાં તેમના પ્રવેશની ઉજવણી કરી.

રામચંદ્ર ગુહાએ લખ્યું હતું કે, “પરંપરા અને ઈતિહાસના નિયમો અનુસાર આ વ્યક્તિ સૂટ પહેરી ન શકે, પછી તે વાદળી હોય કે અન્ય કોઈ રંગનો. પરંતુ તેમણે કર્યું, અને તે તેમની અસાધારણ સિદ્ધિઓને કારણે હતું. લિંકન્સ ઇનમાંથી કાયદાની ડિગ્રી, અમેરિકા અને ઇંગ્લેન્ડમાંથી પીએચડી અને ભારતના બંધારણનો ડ્રાફ્ટિંગ. દલિતોએ તેમને સૂટ પહેરીને યાદ કર્યા અને ઉચ્ચ જાતિના ગઢમાં તેમના પ્રવેશની ઉજવણી કરી.

માનવવિજ્ઞાનિ એમ્મા ટાર્લોએ Clothing Matters: Dress and Identity in India (1996)માં આંબેડકરની કપડાની પસંદગીની સરખામણી મહાત્મા ગાંધી સાથે કરી છે. એમ્મા ટાર્લોએ લખ્યું, “આ કોઈ સંયોગ નથી કે ગાંધી, જે બનિયા જાતિના હતા, તેમણે હરિજનનું પ્રતિનિધિત્વ કરવા માટે ગરીબ માણસની દેશી શૈલીમાં પોશાક પહેર્યો હતો. જ્યારે આંબેડકર જે હરિજન (દલિત) સમુદાયના હતા યુરોપિયન વસ્ત્રો પહેરતા હતા. તેમણે પહેરીને તેમનું પ્રતિનિધિત્વ કરવાનો માર્ગ પસંદ કર્યો.”

આ પણ વાંચો: ગોવા ફરવા માટે 10 સૌથી બેસ્ટ સ્થળ

આજે ડૉ.આંબેડકરને બ્લુ સૂટ પહેરીને યાદ કરવામાં આવે છે. દલિત ચેતના અને પ્રતિકારના પ્રતીક તરીકે વાદળી રંગને અપનાવવાનું આ એક મુખ્ય કારણ છે.

શક્ય છે કે આંબેડકરે વાદળી સૂટ પસંદ કર્યો કારણ કે તે તે સમયે પશ્ચિમી દેશોમાં પ્રવર્તતા ફેશન વલણથી પ્રેરિત હતો. કારણ કે ડૉ.આંબેડકર 1910 અને 1920ના દાયકામાં ન્યૂયોર્ક અને લંડનમાં રહેતા હતા. તે સમયે બ્લુ બ્લેઝર સામાન્ય લોકોમાં ખૂબ જ લોકપ્રિય હતું.

રાજકીય વૈજ્ઞાનિક વેલેરીયન રોડ્રિગ્સ, જેમણે Ambedkar’s Philosophy (2024) લખી છે, તેઓ કહે છે, “વાદળી રંગ આકાશનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે, જે સમાનતાનું પ્રતીક છે. આકાશ નીચે બધા સમાન છે.”

વાદળી રંગ બૌદ્ધ ધર્મ સાથે પણ સંકળાયેલો છે

કેટલાક વિદ્વાનો વાદળી રંગને બૌદ્ધ ધર્મ સાથે પણ જોડે છે. ડો.આંબેડકરે બૌદ્ધ ધર્મ અંગીકાર કર્યો હતો. તે બૌદ્ધ ધ્વજમાં એક અગ્રણી રંગ છે. દક્ષિણ એશિયાઈ પરંપરામાં બુદ્ધ અને અન્ય બૌદ્ધ આકૃતિઓ વાદળી રંગમાં દર્શાવવામાં આવી છે. કદાચ આ જ કારણ છે કે આંબેડકરે 1942માં અનુસૂચિત જાતિ ફેડરેશનના ધ્વજ માટે વાદળી રંગ પસંદ કર્યો હતો. વાદળી એ મજૂર વર્ગ અને સખત મહેનત કરનારા લોકોનો રંગ પણ છે જેને ઘણીવાર ‘બ્લુ કોર્નર વર્કર્સ’ કહેવામાં આવે છે.

અગાઉ વાદળી રંગનો ઉપયોગ થતો ન હતો

થોડા વર્ષો પહેલા દલિત આંદોલનમાં હંમેશા વાદળી રંગનો ઉપયોગ થતો ન હતો. ઉદાહરણ તરીકે, 1920-30ના દાયકામાં પંજાબમાં આદિ ધર્મ ચળવળનો રંગ ઘેરો લાલ હતો. એ જ રીતે, મોટાભાગના લોકો સમાજ સુધારક જ્યોતિબા રાવ ફુલેને તેમની પાઘડીના લાલ રંગ સાથે જોડે છે. આંબેડકરે ‘સ્વાયત્ત દલિત રાજકીય એજન્ડા’નું પ્રતિનિધિત્વ કરવા માટે અનુસૂચિત જાતિ ફેડરેશનના ધ્વજ માટે વાદળી રંગ પસંદ કર્યો.

આ પણ વાંચો: કેવડિયામાં જંગલ સફારી પાર્કમાં દીપડાનો આતંક: કાળા હરણનું મારણ કર્યું, આઘાતમાં વધુ 7ના મોત

રોડ્રિગ્સ લખે છે, “આંબેડકર સામ્યવાદીઓ (લાલ), હિંદુઓ (કેસરી) અને મુસ્લિમો (લીલો) થી કંઈક અલગ બતાવવા માંગતા હતા… વાદળી રંગ એ એક અલગ પ્રતીક હતો કે દેશને આંબેડકર અને દલિતોના પરિપ્રેક્ષ્યમાં ક્યાં લેવો જોઈએ. ” “આગળ પરિપ્રેક્ષ્ય મૂકે છે.”

દલિતોના સંદર્ભમાં વાદળી રંગ આંબેડકર સાથેના જોડાણનું પરિણામ છે અને સમય જતાં તે વધુ મજબૂત બન્યો છે. ઉદાહરણ તરીકે, કાંશીરામે બહુજન સમાજ પાર્ટીના રંગો અને ચૂંટણી ચિન્હ નક્કી કરતી વખતે રિપબ્લિકન પાર્ટી ઑફ ઈન્ડિયાની પ્રતિમામાંથી પ્રેરણા લીધી હતી.